ارگ علیشاه، یادگاری از دوره ایلخانیان در تبریز

نویسنده:

مرتضی

در تاریخ:

در طول تاریخ بناها و سازه های زیادی ساخته شده اند، هر کدام به دلیلی و برای هدفی؛ بعضی از آنها پرستشگاه خدایان شده و برخی به خدمت مردم در آمده و به شکل پل یا کاروانسرا اسباب راحتی را برای همگان فراهم آورده اند. گاه کاخی شکوهمند بوده اند و گاه دروازه ای برای محافظت از شهر. برخی هنوز به صلابت گذشته بر جای مانده اند و از بعضی تنها نام و آوازه ای باقی مانده است. تعدادی در ابتدا ماهیتی دیگر داشته اند و در طول دوران شکل و هویتشان تغییر یافته است. هر چه که بوده و هست، در گذر سالها غبار ایام بر چهره‌شان نشسته و قدمت و اهمیت بیش از پیشی به آنها داده است. در پنهان و پیدای این بناها که بروید و در معماری و گذشته آنها که دقیق شوید، داستان ها و رازهای فراوانی را خواهید خواند.

امروز با شما در جاذبه ها می خواهیم به یکی از این سازه های تاریخی سر بزنیم و با بخش های مختلف و داستانهای پیرامون آن بیشتر آشنا شویم. مقصد تبریز است، تبریز 2018، شهر اولین ها، شهر سربلند ایران که روزگاری در مسیر جاده ابریشم میزبان مردمان دیگر بوده و زمانی مفتخر به پایتختی ایران بزرگ شد. از میان بناهای تاریخی فراوان این شهر کهن، ارگ علیشاه را برگزیده ایم تا تحقیقی در مورد آن داشته و بر دانش مان از تاریخ سرزمین عزیز ایران بیفزاییم.

“لازم است یادآوری شود تاریخچه و معماری ارگ علیشاه تبریز به دلیل کمبود کاوش های انجام شده و حجم بالای تخریب های صورت گرفته، با شبهه های فراوانی روبرو است. به همین دلیل ممکن است در مطلب پیش رو با تناقضات تاریخی و دلایل مختلف برای ساخت ارگ مواجه شوید.
ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

چرا ارگ علیشاه تبریز؟


  • تبریز دیار اولین هاست و ارگ علیشاه تبریز نیز یکی از نمادهای تاریخی این شهر زیبا است که در بافت تاریخی و قدیمی آن قرار گرفته و لذت گردش در تبریز قدیم را به شما می دهد.
  • چنانچه به تاریخ ایران و به ویژه دوره ی ایلخانی علاقه مند هستید، ارگ علیشاه از نمونه های خوب معرفی پیشینه ی معماری و تاریخی از این دوران و زمان های بعد از آن است.
  • متاسفانه ارگ تبریز به واسطه ساخت و سازهای اطراف آن در معرض تخریب و نابودی قرار دارد. بنابراین چنانچه به تاریخ ایران زمین و سازه های باشکوه آن علاقه دارید، یا قصد دارید تحقیقی در مورد این بنا انجام دهید، بهتر است برای بازدید از ارگ، زمان را از دست نداده و هرچه سریعتر بار سفر ببندید.

ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

آشنایی با ارگ علیشاه تبریز | طاقی بزرگتر از ایوان مدائن 

در قلب شهر تاریخی تبریز، بقایای بسیاری از بناهای تاریخی را می توان پیدا کرد؛ سازه هایی که در دوران مختلف ساخته شده و بر غنای تاریخی و معماری این شهر زیبا افزوده اند. یکی از معروفترین این بناها ارگ علیشاه بود که در سده هشتم هجری در میان بافت تاریخی تبریز و میدان قدیم آن، قامت راست کرد و بر شکوه و جلال آن افزود. البته آنچه که اکنون در تبریز مشاهده می شود، تنها بازمانده های ایوان جنوبی سازه علیشاه است که با ۳۳ متر ارتفاع، تنها گوشه ای از عظمت بنای اولیه را نشان می دهد.

روایت های متفاوتی از هدف ساخت این بنا وجود دارد؛ برخی دلیل ساخت آن را ایجاد مسجدی عظیم به دستور تاج الدین علیشاه گیلانی (وزیر مقتدر سلطان محمد خدابنده الجایتو، که بیشتر به نام جیلانی معروف است) در دوره ی ایلخانی می دانند. اما برخی بر اساس تحقیقات دیگری که بر پایه کاوش های دکتر سرفراز (۱) انجام شده، سازه کنونی ارگ را نه یک مسجد که یک آرامگاه می دانند.

ارگ علیشاه بلندترین بنای آجری شهر تبریز است که عرض دهانه ایوان آن ۳۰ متر و دیواره هایی با عرض ۱۰.۵ متر دارد. مهمترین ویژگی ارگ علیشاه که با نام های طاق علیشاه، مسجد علیشاه، ارگ تبریز و یا ارک علیشاه نیز شناخته می شود، طاق بزرگ آن است که عرضی بیشتر از طاق کسری (۲) دارد و آن را از دیگر بناهای تاریخی ایران متمایز کرده است.

در پانزدهم دی ماه ۱۳۱۰ خورشیدی، ارگ تبریز و محوطه باستانی آن با شماره ۱۷۰ و با عنوان مسجد علیشاه در فهرست آثار تاریخی ملی ایران به ثبت رسید. به تاریخ ۲۹ خرداد ۱۳۵۷ نقشه حریم استحفاظی قانونی و ضوابط حفاظتی و نگهداری از آن، مورد تایید شورای حفاظت آثار تاریخی اداره کل حفاظت آثار تاریخی قرار گرفت.

ایوان مدائن یا طاق کسری، سازه‌ای که گفته می‌شود طاق ارگ علیشاه در زمان ساخت از آن بلندتر بوده استارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

ماکتی که از ارگ علیشاه تبریز در پارک مینیاتوری تبریز قرار داردارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

تاریخچه ارگ علیشاه تبریز

ارگ علیشاه در اوج قدرت سلسله ایلخانی و برای به رخ کشیدن هنر معماری و دانش مهندسی در آن زمان ساخته شد. در مطلب پیش رو با فضای تاریخی شهر و دلیل ساخت این بنا بیشتر آشنا می شویم. البته منبع این مطلب وبسایت های تاریخی و پژوهش های باستان شناسان معروف مانند علی اکبر سرفراز است. ایشان و دیگر پژوهشگران با استفاده از تحقیقاتی جامع در سفرنامه های سیاحان، مورخان و کاوش هایی که خود به انجام رسانده اند مقالات و مطالب متعددی در زمینه معماری و تاریخچه ارگ علیشاه منتشر کرده اند. لازم است یادآوری شود، تاریخچه ای که میراث فرهنگی ارائه داده در قسمتی جداگانه شرح داده شده است.

*فضای حاکم بر تبریز در زمان ساخت ارگ علیشاه | حکمرانی ایلخانان بر ایرانِ آن روزگار

نزدیک به چهل سال از حمله ویرانگر مغول به ایران می گذرد. سالهای ۷۰۰ هجری قمری (مابین سالهای ۶۷۰ تا ۶۸۰ ه.ش) مردم کم کم با خاطره تلخ ویرانگری ها، حمله و تصرف چنگیز مغول کنار آمده اند و سعی دارند دوباره ایران را از نو بسازند؛ خبرهای تازه ای در راه است. فرزندان مغول باز در راه ایران هستند تا دوباره در خاک آن بتازند و حکومت خود را مستحکم تر کنند. اما قدرت فرهنگ، دانش و تمدن ایرانی، فلز سخت مغول ها را نرم کرده و این بار از آن غارتگری ها و به آتش کشیدن ها چندان خبری نیست. پسر چنگیز مغول، هلاکو خان، به فرمانروایی ایران انتخاب شده است. او سلسله ایلخانان را تاسیس کرد؛ سلسله ای که تا نزدیک به ۱۰۰ سال به حکمرانی اش بر ایران ادامه داد. مراغه و تبریز در ابتدای سلطنت آنها به عنوان پایتخت انتخاب شدند اما بعد از آن، سلطانیه زنجان به عنوان مرکز فرماندهی و سیاست گذاری انتخاب شد.

نوبت سلطنت هشتمین ایلخانی (لقب پادشاهان این سلسله)، سلطان محمد خدابنده الجایتو، پادشاه مقتدر ایلخانیان و صادر کننده فرمان ساخت گنبد سلطانیه رسیده است. تاج الدین علیشاه جیلانی از فرصت به سلطنت رسیدن او استفاده کرده و خود را به سلطان محمد نزدیک می کند. او انسان باهوش و زرنگی است و وظایف خود را در هر جایی به خوبی به سرانجام می رساند تا بتواند به چشم سلطان بیاید و مقام و منزلتی به دست آورد. با حمایت های خواجه رشیدالدین فضل الله (۱) علیشاه تا مقام وزرات در دربار بالا رسیده است. اما هیچ گاه دو پادشاه در یک اقلیم نخواهند گنجید. با بالا گرفتن اختلاف میان علیشاه و خواجه رشیدالدین، کشور برای وزارت میان آن دو تقسیم شد و تبریز، مراغه، دیاربکر، کوفه، بصره، بغداد و نواحی اطراف آنها به علیشاه جیلانی رسید.

در سالهای وزارت او، در حوالی تاریخ ۷۱۵ تا ۷۳۹ هجری قمری (حدود ۶۹۴ هجری شمسی تا ۷۱۷ هجری شمسی)، علیشاه دستور ساخت بنایی را صادر کرد که دنیا پیش از آن نظیرش را ندیده باشد. بنایی که از تمام نقاط تبریز دیده شود و آوازه اش تا دور دست ها برود. سازه ای که هلالی بزرگتر از ایوان مدائن داشته باشد. برای این کار معمار بزرگ، استاد فلکی تبریزی به کار گرفته شد تا مسجدی در خور شان تبریز بسازد. ساخت این مسجد بعد از مرگ سلطان محمد خدابنده و در زمان سلطنت ابوسعید بهادرخان، ایلخانی نهم، ادامه یافت.

متاسفانه بدبیاری از ابتدا دامان ارگ را گرفت و در هنگام ساخت و ساز اولیه، سقف آن فرو ریخت. ساخت بنا بعد از این حادثه ادامه یافت اما با مرگ علیشاه، کار متوقف شد. جسد این وزیر زیرک، که تنها وزیر ایلخانی بود و به مرگ طبیعی درگذشت، در کنار بنای ارگ علیشاه دفن شد. حمدالله مستوفی در کتاب “نزهت القلوب” در سال ۷۴۰ هجری قمری (حدود ۷۱۸ هجری شمسی)، نوشته که طاق عظیم صفه علیشاه ریخته است. این مقطع زمانی را پایان کار ساخت بنای ارگ می دانند. سازه ای که هیچگاه تکمیل نشد، اما همواره مورد توجه سیاحان و مورخان قرار گرفت.

*عصر فرمانروایی سلسله قاجار | ارگ زیر سلطه اشغالگران

اما این پایان کار برای این سازه ی عظیم و با شکوه نبود. زمان گذشت و گذشت و روزگار، قرعه قاجار را از چرخه ی سرنوشت ایران درآورد. سالهای حکومت فتحعلی شاه قاجار رسیده و بی کفایتی او کار دست ایران داده است. قوای روس از بی لیاقتی حاکمان ایران استفاده کرده و به مرزهای آن حمله کردند. در جریان جنگ های اول ایران و روسیه (۲)،تبریز یکی از مراکز مقاومت شده و ارگ علیشاه با موقعیت خوب و ارتفاع بلندش از نقاط مهم دفاعی به حساب می آید و مکان بسیار مناسبی برای ذخیره مهمات و انبار آن محسوب می شود. عباس میرزا، ولی عهد با کفایت  فتحعلی شاه، در جریان این جنگ فرمان داد تا سربازخانه، ستاد فرماندهی جنگ ارتش ایران و کارخانه ریخته‌گری و توپ ریزی در محوطه ارگ تبریز ایجاد شود. در این دوره است که سازه علیشاه به نام ارگ علیشاه مشهور شد. علاوه بر سازه های نظامی، عمارت کلاه فرنگی نیز در دوره ی قاجار به مجموعه اضافه شد.

ارگ علیشاه کارکرد نظامی خود را بعد از این حفظ کرده و در جریان هجوم دوم روسیه به ایران (که به جنگ های دوم ایران و روس (۳) معروف شد) و بعد از دوره مشروطه، مردم تبریز در برابر تهاجم نیروهای دشمن از این ارگ برای دفاع از خود و شهرشان استفاده کردند. برای مردم تبریز و خطوط مقاومت، بنای ارگ نقطه مرکزی دفاع از شهر است. در جریان این دفاع، توپ بزرگی بر بالای ارگ انتقال داده شده تا مواضع دفاعی آنها را حفظ کند. فلاندن و کوست، سیاحان معروف فرانسوی در جریان سفر خود به ایران و تبریز از محوطه ارگ تبریز به عنوان بازار اسلحه سازان و اسلحه فروشان یاد کرده اند. اما تمام دلاوری ها و مقاومت ها سرانجامی نداشت و تبریز سقوط کرد و تحت اشغال نیروهای روس درآمد. جهانگیر میراز قاجار در کتاب “تاریخ نو” نوشته است که ژنرال ارسطوف روس، پس از اشغال تبریز قوای روسیه تزاری را در ارگ تبریز مستقر کرده است. روس ها که از دفاع مردم تبریز ناخرسند بودند، ارگ را به توپ بسته و بر تن این بنای تاریخی زخم زدند. اما این نیز آنها را راضی نکرد. در هنگام جابه‌جایی گلوله های توپ با بی مبالاتی نیروهای روس بخشی از برج و باروی ارگ آتش گرفت و بر دردهای آن افزوده شد. پس از آن و با پایان یافتن اشغال ایران و تبریز، زمانی که ندای آزادی خواهی ایرانی ها در دوران مشروطه تا حدی به ثمر نشست و اوضاع ایران آرام شد، سازه های جدیدی در محوطه ارگ ساخته شد. در اواخر حکومت قاجارها، برج و باروهایی پیرامون ارگ اضافه شد و آن را پادگان اصلی شهر کرد. مادام دولایوفوآ و نادر میرزا قاجار، در سفر خود به این شهر اشاراتی به این موضوع داشتند. از دیگر بناها می توان به مدرسه نجات، از نخستین مدارس به سبک امروزی ایران، و سالن تئاتر شیر و خورشید در محوطه پیرامونی ارگ اشاره کرد.

*دوران حکومت پهلوی | ثبت ملی ارگ علیشاه

دوران قاجار با تمام بدی ها و تلخی هایی که برای ایران زمین به ارمغان آورده بود با دخالت انگلیسی ها به پایان رسید و آخرین سلسله پادشاهی در ایران آغاز به کار کرد. در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی بالاخره مسئولین ایرانی اهمیت تاریخی ارگ را درک کردند و آن را در زمره آثار ملی ایران ثبت کرده و به کاربری نظامی آن پایان دادند. آنچه دوره پهلوی برای ارگ داشت، تخریب پیوست هایی بود که در زمان حکومت قاجار ایجاد شده بود. پارک باغ ملت نیز در محوطه جنوبی ارگ در سال های ۱۳۵۳ هجری شمسی تا ۱۳۵۷ هجری شمسی در دوره محمدرضا شاه پهلوی به مجموعه اضافه شد.

*عاقبت ارگ علیشاه

با به پیروزی رسیدن انقلاب ایران، فضای متفاوتی بر جامعه حاکم شد و وجه اسلامی بسیار پر رنگ تر شد. در همین حین بر تعداد مساجد و مصلی ها در سراسر کشور افزوده شد و تبریز نیز از این قاعده مستثنی نماند. مکانی که برای تاسیس مصلی نماز جمعه در این شهر انتخاب شد، محوطه اطراف ارگ علیشاه بود. در سال ۱۳۶۰ هجری شمسی در راستای ساخت این مصلی، دیوار شمالی عهد ایلخانی ارگ به همراه پلکانی که در دوران قاجار به مجموعه اضافه شده بود با استفاده از مواد منفجره تخریب شد و در سال ۱۳۷۶ هجری شمسی، مجری دیگرِ ساخت مصلی تبریز در محدوده شرقی بنا، شروع به خاکبرداری عمیق کرد و سازه را با تهدیدات جدیدی مواجه ساخت.

زخم دیگری که بر بدنه نحیف ارگ تبریز در این زمان زده شد این بار نه به دست دیگران، که به دست سازمان متولی نگهداری آن صورت گرفت. مابین سالهای ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۱ هجری شمسی، سازمان میراث فرهنگی ایران که باید پاسدار تاریخ و فرهنگ ایران باشد، از روی جهل یا عمد، باقیمانده نشانه های مرتبط با ساخت و سازهای دوران قاجار را از بنای ارگ پاک کرد. اینگونه شد که قسمتی از تاریخ با بی مبالتی از بین رفت. آنچه از عظمت ارگ علیشاه باقی ماند، ایوان تنها و دو دیوار کناره آن است که ناملایمات روزگار را دیده و بار تخریب را بر دوش کشیده است.

فلاندن و کوست دو سیاح فرانسوی از ارگ علیشاه با نام قصر زبیده خاتون یاد کرده اند، سال ۱۲۱۹ هجری شمسیارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

ارگ علیشاه در زمان قاجارارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی
پرچم روسها بر فراز ارگ علیشاه بعد از به اشغال درآوردن تبریزارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی
تاریخچه ارگ به روایت سازمان میراث فرهنگی 
آنطور که از تابلو نوشته ها و تحقیقات سازمان میراث فرهنگی بر می آید و از توضیحاتی که راهنمای ارگ برای تیم تحقیقی کارناوال ارائه کرده است، تاریخ ساخت سازه ارگ علیشاه به سال ۷۱۱ هجری قمری (حدود ۶۸۹ هجری شمسی) باز می گردد. ایلخانان در آن زمان اقدام به ساخت بناهای باشکوه می کنند تا مرهمی باشد بر تخریب و ویرانی گسترده ای که مغولان در حمله به ایران بر جای گذاشته بودند؛ بلکه از این رهگذر، شکوه گذشته خود را به دست آورند. از نمونه این بناها ارگ علیشاه بود که با دستور تاج الدین علیشاه جیلانی کار ساخت آن آغاز شد. او در ابتدا فرمان ایجاد مدرسه ای را می دهد اما کاربری آن در طول ساخت تغییر می یابد. بر اساس طرح و نقشه تغییر داده شده، در جبهه جنوبی، مسجد جامعی با سکویی بزرگی ساخته شده و به مرور در غرب مسجد، یک مدرسه، و در شرق آن خانقاهی بنا می شود. با مرگ تاج الدین اما در سال ۷۲۴ هجری قمری کار ساخت این سازه ناتمام می ماند. در نهایت آنچه از این سازه ها باقی مانده و امروزه به عنوان ارگ علیشاه شناخته می شود، همان بخش جنوبی یا محراب مسجد است.

تاج الدین علیشاه بنا بر گفته راهنمای ارگ علیشاه از اهالی تبریز بوده است؛ اما چرا از او با نام گیلانی یا جیلانی یاد می شود؟ دلیل آن به این موضوع باز می گردد که در آن روزگاران، دورانی که تاج الدین علیشاه در آن می زیسته، افراد با نام منطقه ای که بیشتر با آن دادوستد داشته یا رفت‌وآمد می کردند، شناخته می شدند و پسوند آن منطقه را می گرفتند.
حملات قوای بیگانه به ایران، زلزله هایی که چندین بار تبریز را به شدت لرزاند و دیگر عوامل نتوانست جلوی بازسازی ارگ توسط مردم را بگیرد و این مسجد تا دوران صفویه به عنوان مسجد و محلی برای آموزش تَشَیُع مورد استفاده قرار گرفت. از زلزله هایی که بنای ارگ را تا اندازه زیادی تخریب کرد، زلزله ای است که ۲۴۰ سال پیش اتفاق افتاد و بنا به گفته ی راهنمای ارگ، عظیم ترین زلزله تاریخ ایران به شمار می آید. این زلزله به اندازه ای شدید بود که تا شعاع یک کیلومتری به ندرت دیواری به بلندی یک متری باقی ماند و تقریبا ۹۵ درصد تبریز به طور کامل از بین رفت. بلایی طبیعی که طی آن مسجد کبود و بازار بزرگ تبریز در کنار ارگ به اندازه ی زیادی از بین رفتند. زلزله ای مهیب که به سال ۱۱۹۳ هجری قمری (۱۱۵۷ه.ش) اتفاق افتاد و بهانه ای برای بازسازی هرچه باشکوه تر تبریز شد. از دیگر عواملی که سازه ی ارگ طی آن آسیب دید به دوران پس از مشروطه و اشغال تبریز (حدود صد سال پیش) باز می گردد. ستارخان و باقرخان که بنای ارگ را محکم می بینند، آن را به مقر دفاعی خود در برابر روس ها تبدیل کرده اما روس ها سازه ی ارگ را با توپ مورد حمله قرار می دهند. آثار این توپ ها به تعداد زیاد بر روی دیواره های کناری ارگ باقی مانده است.
ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی
ارگ علیشاه در سفرنامه های تاریخی
تبریز از دوران قدیم تاکنون به واسطه هویت تاریخی، طبیعی و تجاری خود از شهرهای مورد علاقه سیاحان، جهانگردان و بازرگانان بوده است. از طرفی هم پایتخت بودن تبریز در دوره هایی باعث می شد افراد زیادی در آن رفت و آمد داشته باشند و برای کار و سیاست به این شهر سفر کنند. در این میان، بنای ارگ علیشاه با قامت بلند خود نظرها را به سوی خود جلب کرد و آنها در سفرنامه ها و نقل قول های خود از این شهر زیبا و این بنای تاریخی نیز یاد کرده اند. برخی از آنها حتی به تونل ها و نقب های زیرزمینی موجود در ارگ علیشاه (امروزه نشانی از این تونل های زیرزمینی نیست) اشاره کرده اند. در اینجا تعدای از این نقل قول ها را برایتان بازگو می کنیم:
*حمدالله مستوفی | مورخ معروف قرن هفتم هجری شمسی

حمدالله مستوفی در کتاب مشهور خود “نزهت القلوب” شرح بازدیدش از ارگ علیشاه را اینگونه وصف می کند:
وزیر خواجه تاج‌الدین علی‌شاه جیلانی (فامنینی) در تبریز و در خارج محله نارمیان، مسجد جامع بزرگی ساخته که صحنش دویست گز در دویست گز و در صفحه‌ای بزرگ از ایوان کسری به مداین بزرگ‌تر، اما چون در عمارتش تعجیل کردند، فرو آمد و در آن مسجد انواع تکلفات به تقدیم رسانیده‌اند و سنگ مرمر بی‌مقیسا در او به‌ کار برده و شرح آن را زمان بسیار یابد. در سنه ۱۰۴۵ هجری با مرحوم سلطان مراد خان (رابع) سه روز متوالی در آنجا بوديم در حاليكه  آنجا را خراب مي كردند برای العين ديديم. باروها و حصارهای بنا بكلی خراب و اثری از آنها باقی نيست، تنها يک قسمت از بقيه بنای خراب شده كه عبارت از يک طاق عالی مسجد جامع و صفه آن باقی مانده است.

*ژان شاردن | سیاح معروف فرانسوی قرن هفدهم میلادی

تعداد مساجد تبریز دویست و پنجاه است… مسجد علیشاه تقریباً بالتمام مخروبه و منهدم شده‌ است. قسمت‌های سفلی که به گزاردن نماز مردم اختصاص دارد و منارهٔ آن را که بسیار رفیع و بلند است، مرمت کرده‌اند. هنگام ورود از ایوان نخستین اثری که از تبریز مشاهده می‌شود، همین مناره‌ است. چهارصد سال می‌شود که این مسجد را خواجه علیشاه بنا کرده‌است. مشارٌ‌الیه صدراعظم غازان خان شاهنشاه ایران که مقر سلطنتش تبریز بود و در همان‌جا نیز به خاک سپرده شده است. هنوز هم مقبرهٔ وی در یک منار مخروبهٔ عظیمی که به نام او، منار «غازان خان» نامیده می‌شود، مشهود است.

*شفیع جوادی | نقل شده در کتاب تبریز و پیرامون، اثر این نویسنده

در زمان عباس میرزای قاجار این بنا به محل قورخانه و مخزن مهمات لشکر تبدیل یافت و به‌همین سبب نیز نام «ارگ» به آن دادند. از ارگ علی‌شاه اکنون ویرانه‌ای بیش نمانده‌است. بلندی ساختمان فعلی ۲۵–۲۶ متر و دهانهٔ محراب آن ۳۸ پا و ۶۹ پله بین دو دیوار از سمت خاور دارد که می‌توان به بالای بنا رفت. در زمان (رضاشاه) قسمتی از پهنهٔ اطراف آن را به صورت باغ و گردشگاه عمومی (باغ ملی) درآوردند و سالن نمایشی نیز در کنار آن بنا کردند. اخیراً نیز در برنامه‌های شهرداری تبریز این مسئله منظور شده و قرار است اطراف آن را به‌ صورت میدان و خیابان وسعت بدهند؛ به‌طوری که بنای باقی‌مانده که نماد تبریز است، در وسط میدان قرار گیرد.

*آبراهام جکسن | استاد دانشگاه کلمبیا 

در تبریز دو بنای تاریخی دیدنی سراغ داریم که تا حدی رو به ویرانی نهاده اند. یکی ارگ است که مردم تبریز آن را ’ارگ علیشاه‘ می خوانند. تاج الدین علیشاه وزیر اعظم غازان خان در آغاز قرن چهارم میلادی بود و به فرمان او مسجدی ساخته شد که روزگاری قسمتی از ساختمان ارگ را تشکیل می داد. دومین بنای تاریخی که از نظر هنر و معماری جالبتر از ارگ علیشاهی است مسجد کبود تبریز است. این نمونه ی زیبای هنر اسلامی که تاریخ بنای آن متعلق به نیمه ی قرن پانزدهم میلادی است که اکنون رو به ویرانی نهاده است- محتمل است که پیش از یکصد سال دیگر این بنا به کلی ویران شود.

ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانیارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانیارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

*نویسنده مجله هنر و مردم | ماهنامه‌ای هنری، فرهنگی و ادبی

وقتی که به کنار خیابان ارگ رسیدم دربش را باز دیدم همان جوی آبی که حمدالله مستوفی و ژان شاردن و دیگران از آن نام برده‌اند در وسط باغچهٔ بزرگی جلوی دیوار عظیم ارگ به‌چشم می‌خورد. زلال و روان و در دو سمتش درخت و چمن. به سمت چپ، ساختمانی بود که بر سردرش نوشته بود: «تئاتر آذربایجان». این قسمت را در زمان رضاشاه ساخته‌اند. روبه‌روی من صحنی بود میان سه دیوار که عظیم بالا رفته بود و سمت چپش ۶۹ پله با فاصله‌هایی بیش از ۲۰ سانتی‌متر که بالارفتن را دشوار می‌کرد و نفس را می‌راند. پله یک بار پیچ می‌خورد و بعد با همان فاصله می‌رسد به بالای دیوار. بلندی دیوار ۲۵ متر است و ضخامت آن حدود ۱۰ (دقیقاً ۱۰٬۴۰ متر) که شاید در گذشته با کاشی یا مرمر پوشیده بود؛ اما من که اثری از این دو ندیدم. دور سه دیوار را گشتم با جاهای قراردادن تفنگ که در اطراف دیدم به تمام بارویی عظیم به نظرم آمد و ظاهراً از زمان عباس میرزا که مسجد علیشاه را تبدیل به قورخانه و انبار مهمات کردند، همین شکل مورد استفاده را هم پیدا کرد؛ به شکلی که هیچ‌کس ممکن نیست از ۶۹ پلهٔ بنا بالا برود و در و دیوارها را بگردد و بگوید که این‌جا مسجد بوده‌است و نه یک قلعه مستحکم نظامی. دور دیوارها -از بالا- حفره‌های بزرگی دیدم که به دهانهٔ چاه‌مانندی و کبوتران چاهی را دیدم که در عمق این حفره‌ها آمد و شد می‌کردند. بعد به تحقیق دریافتم که این حفره‌ها آغاز راه‌های زیرزمینی و دالان‌های بسیار پهن و بلندی بوده که در زمان‌های مختلف -به‌ویژه در دورهٔ قاجاریه و در جریان انقلاب مشروطه و شاید هم در دورهٔ مغول و زمان‌های پس از آن- به نوان راه‌های مخفی برای فرار و رسیدن سریع از این‌جا به جاهای دیگر به‌کار می‌آمده‌اند.

*احمد کسروی

غزوخان (عزت‌الله خان) از وضع آشفتهٔ دوران محمدعلی شاه بهره جسته و برای چپاول تبریز با مستبدان همکاری کرده و به تبریز حمله‌ور شده‌بود. آزادی‌خواهان هم از زیر همین نقب به پشت دشمن حمله کردند و پیروز شدند. در مسجد کبود تبریز پشت صحن دوم به دهانه‌ای برخوردم که دریافتم نقبی است که به ارگ علیشاه می‌رسد.

*بیت‌الله جمالی

قسمتی از دانشسرای دختران تبریز که در محوطهٔ مسجد استاد و شاگرد سابق بنا شده‌است، چند سال پیش فرو می‌نشیند و گودال یا تونلی بزرگ نمایان می‌شود؛ اما برای آن‌ که کاوش کنند، آن را پر کردند. احتمال می‌رود که تونل قسمتی از این را زیرزمینی بوده‌است؛ این راه به‌قدری بزرگ بود که می‌شد با درشکه از آن عبور کرد. پشت دیوار بلند ارگ تبریز در هر سه سمت ویرانه‌ است با تکه باغی و خانه‌ای و مدرسه‌ای. دهانهٔ محراب ۳۸ پا است و ۶۹ پله که از آن بالا رفتیم. بین دو دیوار از سمت خاور ساخته شده‌است که در زمان سلطنت رضاشاه قسمتی از تپهٔ اطراف ارگ را به‌صورت باغ و گردشگاه عمومی درآوردند که ساختن سالن تئاتر آذربایجان هم در همین برنامه بوده‌است… به‌طوری که مشهود است در زیر این بنا، سه نقب یا دالان زیرزمینی وجود دارد که یک رشتهٔ آن از ارگ به شنب‌غازان و رشتهٔ دیگر به باغمیشهٔ فعلی -محل سابق ربع رشیدی- و رشته‌ای نیز از وسط بازار گذشته و پس از عبور از زیر رودخانهٔ آجی‌چای به حوالی فرودگاه می‌رسد.

*علی‌اکبر سرفراز | باستان شناس معروف و پیشگام در کاوش های باستان شناسی عهد ایلخانی

بنای ارگ بنایی ناتمام است و به دو بخش قدیمی و جدید تقسیم می‌شود. بخش جدید توسط تاج‌الدین علی‌شاه به بخش قدیمی افزوده شده‌است. بخش قدیمی که در سال ۱۳۶۰ تخریب شد در شمال و بخش جدید در قسمت جنوبی که اکنون باقی‌مانده، ساخته شده‌ است.

ارگ تبریز در دوران قاجار
ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی
پرچم آمریکا بر فراز کنسولگری این کشور در نزدیکی ارگ تبریز، ۱۳۲۹ هجری شمسیارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی
*تاجر ونیزی
بسیاری از این مساجد تبریز را به طرزی ساخته اند که بینندگان را دچار شگفتی می کند. از جمله بنایی در وسط شهر است و به اندازه ای آن را زیبا ساخته اند که زبان من از وصفش عاجز است؛ اما به هر حال می کوشم با چند کلمه، حق مطلب را ادا کنم. این مسجد را عمارت ارگ علیشاه می خوانند. بنای به غایت بزرگی است که وسط آن هرگز پوشیده نبوده است. در آن سمتی که مسلمانان معمولا به نماز می ایستند، شبستانی ساخته اند که طاقی دارد بسیار بلند، چنان که اگر کمانکشی تیری در کمان مناسبی قرار دهد و رها کند، هرگز به زیر قوس آن شبستان نمی رسد. اما این بنا را تمام نکرده اند و دور آن را با سنگ های نفیس طاق بندی کرده اند و طاق بر روی ستون هایی از مرمر قرار دارد و مرمر به اندازه ای ظریف و فاف است که به بلوری نفیس می ماند. تمامی این ستون ها به یک اندازه و یک ارتفاع ضخامت دارد. بلندی هر ستونی نزدیک به پنج یا شش گام است. این مسجد سه در دارد که از آنها فقط دوتا به کار می رود. هر در، قوسی شکل است، نزدیک به چهار پهنا و بیست پا بلندی دارد. ستون های دو سوی درها از سنگ مرمر نیست، بلکه از سنگ هایی به رنگ های گوناگون است و حال آنکه بقیه طاق را با گچ مقرنس ساخته اند. در اطراف آن با سنگهای عالی طاقهايی ساخته شده كه ستونهای مرمر آنها را نگاه داشته است. اين ستونها بقدری عالی و شفاف است كه به بلور شباهت دارند و ضخامت و ارتفاع همه آنها يكسان است و بلندی آنها در حدود پنج يا شش قدم است. در كنار در اصلی مسجد جویی زير طاقهای سنگی جريان دارد. در وسط بنا حوض بزرگی است كه يكصدم قدم طول و به همين اندازه عرض آنست و در وسط شش پا عمق دارد و در وسط آن حوض سكويی است كه تازه ساخته شده است.

او درباره ی سردر مسجد این چنین سخن رانده است: اين مسجد سه در دارد كه فقط دوتای آنها مورد استفاده و دارای طاق هستند. اين درها چهار قدم عرض و بيست قدم ارتفاع و يک ستون دارند كه از مرمر نيست بلكه از سنگهايی به رنگهای مختلف است بقيه طاق با طبقات گچ تزيين شده است. در هر درگاه لوحه ای از مرمر شفاف است حتی از مسافت يک ميل اين لوحه‌ها را كه از هر طرف سه يارد (قريب ۳ متر) هستند می توان ديد. دری كه بازو بسته ميشود سه يارد عرض و پنج يارد ارتفاع دارد واز الوارهای بلند ساخته شده و روی آن قطعات بزرگ برتر كه صيقلی و معطلا شده كوبيده اند.

*جوان مصری 

یک جوان گمنام مصری که به همراه سفیر دربار قاهره (امیر ایتمیش المحمدی) به تبریز سفر کرده بود مسجد علیشاه را اینگونه توصیف کرده است. او از مسجدی کاشی کاری شده، مسقف، دارای صحنی مرمرین با استخری بزرگ و محرابی آراسته به طلا و نقره یاد می کند.

*محمود بن محمد بن آقسرائی

وی در كتاب “مسامره الاخبار و مسايره الاخيار” كه در ۷۲۳ هجري تأليف کرده است اینگونه می نويسد: تاج الدين عليشاه وزيری صاحب خير بود، و مسجد جامعی در تبريز اساس نهاده است كه غير از مسجد جامع دمشق مثل آن در جهان نيست، در هيچ اقليمی نشان نمی دهند و نظير ندارد.

*ابن بطوطه | جهانگرد معروف مراکشی

این بطوطه در سال ۷۲۷ هجری قمری در زمان پادشاهي سلطان ابوسعيد بهادر خان (نهمین ایلخانی) به تبريز سفر کرد. او در كتاب “رحله” خود مسجد علیشاه را اینگونه توصیف کرده است:

پس از آن به مسجد جامعی رسيديم كه آن را وزير عليشاه معروف به جيلان بنا كرده است. در بيرون مسجد در دست راست روی به قبله مدرسه ای، و در طرف چپ زاويه اي كه صحن آن از مرمر فرض شده و ديوارهای آن كاشی كاری بود وجود داشت اين كاشيها صاف و لغزنده بودند. از ميان آن مسجد نهر آب جاری بود، و انواع درختان (از قبيل) انگور و درخت ياسمين در آن رسته بود. رسم و عادت ايشان آن بود كه هر روز سوره (يس) و (الفتح) و (عم) را پس از نماز عصر در آن مسجد می خواندند و اهل شهر در صحن مسجد برای استماع آن گرد می آمدند.

*کاتب چلبی | حاج خلیفه 

كاتب چلبی معروف به حاج خليفه در تاريخ ۱۰۴۵ هجری قمری از تبريز دیدن کرد. او شرح بازدید از ارگ علیشاه را در كتاب جهان نمای خود آورده است: وزير خواجه تاج الدين عليشاه در طرف جنوب غربی شهر تبريز در محله نيارميان مسجد جامع عظيمی بپا كرده كه بزرگتر از ايوان كسری است. صفه ای دارد ليكن حالا بهمان اوصاف مذكوره نيست.
طرحواره ی ارگ تبریز به سال ۱۲۶۶ هجری شمسیارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانیاشیایی که از کاوش های ارگ تبریز به دست آمده استارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

*مادام ديولافوآ | مهندس عمران و باستان شناس فرانسوی

مادام ديولافوآ در سفرنامه ای که از خود به یادگار گذاشته است از سازه ی علیشاه به عنوان ارگ نام برده و اینگونه نوشته است:

درضمن گردش در شهر در ۱۷ آوريل ۱۸۸۱ به عمارت ارک قديمی بر خورديم اين بنای با عظمت كه بيست و پنج متر ارتفاع دارد و قبل از ورود به شهر هم در فاصله زياد نظر مسافران را جلب می كند، در مركز ميدان وسيعی قرار گرفته و از ديواری بشكل كثير الاضلاع محصور گرديده و دارای برجهای مرتفعی است و اطراف آن هم خندق عريض و عميقی بوده كه اكنون يک قسمت آن پر شده است. ديوار آن با مهارت خاصی ساخته شده بقسمی كه اگر بطور مايل بر آن نگاه كنيد درزهای قائم آجرها بشكل خطوط متوازی بنظر می آيند كه تمام متساوی البعد و در هر جا فاصله ما بين آنها يكسان است. در اطراف اين بنای نيمه خراب ابنيه نظامی برپا شده كه مخصوص سربازان ساخلوی تبريز است و يک كارخانه توپ ريزی هم هست كه اكنون متروک شده و بدون استفاده مانده است. پله كان خرابی منتهی به بام می شود و در بالای بام منزلگاه كوچكی است برای ديده بانها كه اتصالا به نوبه در آنجا بايد باشند و حريق و يا ساير حوادث ممكنه را اطلاع دهند.

*نادر ميرزا

نادر میرزا در کتاب “تاريخ دارالسلطنه تبريز” مسجد علیشاه را اینگونه توصیف کرده است:

“اكنون آنجا را ارک نامند انبار اسلحه دولت و غلات است. اين مسجد را عليشاه وزير كه جيلان لقب داشت بنياد نهاده. حشری (درمزارات) نوشته كه او دلاكی به گرمابه مهاد مهين بود روزی دده علی از مشايخ كبار بدان گرمابه شد، عليشاه موی سر او بسترد و مزد نستد‌ (گفت براه خدا كردم). شيخ فرمود ترا خداوند بزرگ كند و از آن دعا بود كه دستور بزرگ شد. وزير غازان كه با خواجه رشيد بدين كار مشاركت داشت. اين مسجد را به فرمان پادشاه عمارت كرد و باتمام آن تعجيل كرد چون گنبد آن مسجد عمارت كردند بنيان كه تازه بود و هنوز سخت نشده و فرونشست و طاق بشكست اين بنا عبارت بوده از چهار ديوار و در انتهای مسجد اين بنا را ساخته اند. طول اين مسجد از در اول تا طاق يكصد و هشتاد و پنج قدم است و خود طاق را مربع طور با گچ و آجر بالا برده اند كه طول هر ضلع از اضلاع چهار گانه نود قدم است. جلو دهنه اين طاق محرابی سی و هشت قدم است و ارتفاع اين طاق از سطح محراب تا قله طاق بيست و چهار ذرع تبريزی است و شصت و نه پله كه ارتفاع هر پله قريب نيم ذرع است تا كله طاق.

در كله طاق بقدر يک ذرع ونيم طور غلام گردش ساخته شده است، و دور اين غلام گردش نود و هفت قدم است. در انتهای اين غلام گردش روبه مغرب بالا خانه ساخته شده است. درطول شش ذرع چيزی كه مؤيد الدوله مرحوم تعمير كاری وارسی بكار گذارده است. ديوار اصلی اطراف مسجد بكلی خراب و نابود شده است اين ديوار حاليه كه از گچ و آجر ساخته شده تازه ساز است، بقدر ده پانزده ذرع از ديوار قديم اين بنا طرف دست راست در اولي مسجد باقی مانده و پشت آن خانه ساخته‌اند. يک طرف ديوار خانه را همين ديوار خراب شده باقی مانده قرار داده‌اند. باقی نمايان است تقريبا هشت نه ذرع و چهار ذرع عرض دارد. دور اين ديوار را با آجرهای تراش و كاشيهای الوان بسيار ممتاز كاشی كاری کرده اند. همه اطراف اين بنا در اصل همينطور دو رويه کاشی بری بوده است. از اين باقی مانده معلوم است كه چه صنعت سازی در كليه اين ديوار بكار رفته بوده است خاک و اغلب آجرهای اين ديوار مانند آرد نخود زردرنگ است. بنای خود طاق در محكمی مافوق ندارد و هيچ جای اين طاق كاشی بكار نبرده اند. پاره جاهای اين طاق را بطور محراب ساخته و با گچ سفيد كاری کرده اند كه الان هم گچ كاری ديوار باقی است. نادر ميرزا در ادامه می نويسد: كه وزير عليشاه در اتمام اين بنا عجله كرد و آن سقف عظيم كه چون گنبد برافراشته بودند منهدم شد و اين مسجد با تمام نرسيد. نوشته اند كه سنگ رخام بسياری به اين بنا بكار برده بودند، به ظاهر هيچ اثری نباشد، بسال يكهزار و دويست و هشت انباری در يكسوی اين بنا می ساختند كه غلات حكومت را آنجا نهند. ستونی از رخام در عمق چهار زرع تبريز خاک بود بيرون كشيدند. ستونی است بی عيب در اصل يك ذرع و نيم تبريز و بارتفاع سه ذرع و نيم سخت موزون و بقانون هندسی حجاری كرده، هنوز تمام نشده و صيقل نزده بودند. از اين توانيم دانست كه همه اين رخامها بزير خاک اندرست.

*محمد صادق طباطبائی تبریزی 

محمدرضا بن محمد صادق الحسينی الطباطبائی التبريزی نویسنده كتاب تاريخ “اولاد الاطهار”، از ارگ علیشاه در نوشته خود یاد کرده است:

كتيبه‌هايی نيز در اطراف اين مسجد قرار داده بودند كه تمام كلام الله مجيد را در‌ آن كتيبه ها بخط خوبی نوشته بودند و بعضی از آن كتيبه‌ها كه بخط ثلث و نسخ نوشته اند الحال نيز موجود است. خصوصا در برج قريب بدر ارک شاهی. منارهای بلند آن بر اثر زلزله فرو ريخته و اكنون جز سه ديوار عظيم و يک محرابی چيزی بجا نيست ظاهرا به جهت بلندی و ارتفاع بسيار از روزگار صفويه از اين مسجد استفاده ديده بانی نظامی و قلعگی می كردند چنانكه در افواه مردم شهرت آن به ارگ بيش از مسجد است و هم اكنون نيز قبر سرباز گمنام درآنجا واقع است. ارتفاع اين مسجد از سطح كف محراب تا انتهای طاق قريب ۲۶ متر است و تا بالای طاق شصت و نه پله می خورد. در بالای طاق بقدر يک متر و هفتاد سانت غلام گردشی ساخته شده كه دور آن نود و هفت قدم است.

*دونالد ویلبر | پژوهشگر آمریکایی تاریخ ایران (از او به عنوان جاسوس نیز یاد می شود)

دونالد ويلبر که تحقیقات بسیاری در مورد این مسجد انجام داده است در نوشته های خود ارگ تبریز را اینگونه وصف می کند:

تا چندی پيش از اين ساختمان به عنوان قلعه ای مستحكم استفاده ميشده گلوله های توپ كه در قرن هيجدهم به آن انداخته شده فقط آسيب مختصری به ديواره‌های عظيم آن وارد آورده است. از اين جهت اهالی آن را ارک عليشاه نامند، در صورتی كه نام صحيح آن مسجد عليشاه است. غير از حمدالله مستوفی و ابن بطوطه، بدر الدين الحسينی (درگذشته به سال ۸۵۸) كه يكی از همراهان سفير قاهره به دربار ابو سعيد بهادر بوده، در كتاب مفصل خود “عقد الجمان فی تاريخ اهل الزمان”، توصيفی از اين مسجد كرده و تيزنهاوزن (Tiesenhausen) خلاصه ای از آن انتشار داده است. در نقشه ای كه در اين كتاب چاپ شده، سعی گرديده كه طرح اصلی بنا و ساختمان بنا و ساختمانهای مجاور آن نشان داده شود. البته بايد در نظر داشت كه در اين نقشه دو ناحيه هاشور زده بر اساس مطالب ادبی كشيده شده است. دو ناحيه هاشور زده عبارتند از (بقايای موجود بنای اصلی) و (بقايای موجود تجديد ساختمان اوليه). حمدالله مستوفی گواهی می دهد كه بنا كمی بعد از اتمام ساختمان فرو ريخته است. احتمال اينكه مقصود او سقوط طاق بوده است.در تصويری كه شادرن كشيده، جزئيات اين بنا بقدری خوب نشان داده شده كه ميتوان بخوبی ديد كه در آن زمان كليه ديوار عقب، كه طاق در مقابل آن ساخته شده بود و همچنين قسمتی از خود طاق متقاطع سرجای خود وجود داشته است. بدين ترتيب احتمال می رود كه كمی بعد از آنكه طاق ساخته شده، قسمتی از آن ولی نه همه آن سقوط كرده است ديوراهای كناری و طاقهای يكی از سردرهای كناری بر اثر سقوط و يا سستی بنا آسيب ديد. تعميراتی كه در آن زمان بعمل آمد، شامل تجديد بنای سمت چپ و پر كردن دهنه سردر است. كناره‌های دهنه سمت شرقی اين ديوار ارتباط نزديكی با ساختمان شبستان واقع در همان ناحيه داشت. آثار خطوط اتصالی طاق با گنبد باقی مانده، و نفولهای گچی تزيين شده در دهنه جديد ايوان قرار داشت. اين دهنه بعدا مسدود شد ولی در نقشه جای آن با خطوط نقطه دار معين شده است. بنا به شهادت بدرالدين العينی طاق نوک تيز محراب بوسيله دو ستون مسی اندلسی نگاه داشته می شده و قاب محراب با طلا و نقره تزيين و نقاشی شده بوده است. احتمال ميرود كه آنچه او ديده است محراب سفالين بوده كه جلای فلزی داشته است.

بر سطوح ديوارهای آجری داخلی سوراخ‌های چوب بست در فواصل منظم ديده می شود. سوراخ‌های ديگر بر سطح ديوار وجود دارد ولی تعداد آنها به اندازه‌ای نيست كه بتوان آنها را نقاط اتصالی سفال يا پوشش ديگری محسوب داشت. ايوان تا بالای كف اصلی از خاک خرابه پر شده، بطوريكه از ازاره چيزی ديده نميشود ولی احتمال ميرود كه از اره اطاق از سنگ تراش يا مرمر بوده است. ممكن است كه سطوح ديوارهای داخلی با گچ سفيدكاری شده بود ولی احتمال قويتر آنست كه روی آنها پارچه بافته آويزان می كرده اند. بدرالدين العينی می نويسد:‌ چراغ‌هايی كه با طلا و نقره تزيين شده بود و از زنجير مسی آويزان بود داخل اطاق را روشن می كرد و هر پنجره مشبک بيست قطعه مدور شيشه مزين به طلا و نقره داشته است.

اما بدر الدين عينی طول و عرض حوض مربع داخل مسجد را ۱۵۰ ذراع نوشته و می نويسد: كه آن از مرمر پوشيده شده بود و سكويی در وسط آن قرار داشت كه در هر سوی آن مجسمه شيری گذاشته بودند كه از دهان آنها آب بداخل حوض جاری بود. بالای سكو فواره هشت گوشی بود كه دو دهانه آب پران داشت. اين مسجد دو مناره بلند داشته كه هر كدام هفتاد ذراع ارتفاع و پنج ذراع عرض داشته اند.

نظر ویلبر در مورد درگاه هایی که در نوشته های مختلف آمده، این چنین است:

اين درگاهها ممكن است همه در ديوار چپ در جلو، يعنی انتهای باز ايوان قرار داشته اند، و ممكن است در مدخل اصلی صحن و يا اينكه جداگانه در سه سمت صحن قرار گرفته بوده اند. تصوير شاردن نشان می دهد كه جلوی ايوان ديوار، حاجبی وجود داشته، ولی اين ديوار ممكن است در دوره بعد اضافه شده باشد. احتمال بيشتر آنست كه سه در گاه در چنان مدخل عظيم ايوان، كه در نقشه نشان داده شده، قرار داشته و درگاه مركزی فقط در مواقع معين باز می شده است. در ساختمان اين بنا ظاهرا قصد آن بوده كه از لحاظ اندازه از ايوان مدائن بزرگتر و عاليتر باشد. بدرالدين عينی می نويسد كه عليشاه دستور داد آن را شبيه ايوان مدائن بسازند و بر ارتفاع و عرض آن ده ذراع بيفزايند در حقيقت عرض دهنه ايوان تبريز از دهنه ايوان مدائن زيادتر است و پوشش و سر ايوان عريض تر و بلندتر از كليساهای بزرگ اروپا است.
ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

معماری ارگ علیشاه تبریز

در مورد ماهیت ارگ علیشاه و اینکه برای نخستین بار با چه هدفی ساخته شده است، حدس و گمان های بسیاری وجود دارد. برخی تاریخ نویسان و باستان شناسانِ به نام، مانند دکتر علی اکبر سرافراز و همکارانشان به این نتیجه رسیده اند که بنای باقیمانده از ارگ نه یک مسجد که یک بقعه یا آرامگاه بوده است. از طرفی کارشناسان میراث فرهنگی و دیگر راویان تاریخ ایران همچنان بر این نظر هستند که ارگ علیشاه همان مسجد جامع علیشاه است که در اسناد تاریخی، وصف زیبایی و شکوهش آمده است. برای بررسی بهتر موضوع در این مطلب سعی می کنیم معماری و ماهیت ارگ را از تمام جهات بررسی کرده و چشم انداز جامعی از آنچه پژوهشگران به دست آورده اند در اختیارتان قرار دهیم.
ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی
معماری ارگ علیشاه در متون تحقیقی و علمی | بر پایه یافته‌های علی اکبر سرفراز

برای شناخت بهتر معماری سازه ارگ علیشاه آن را در دسته های مختلف طبقه بندی می کنیم و به بررسی بنای فعلی و آنچه در قدیم بوده و اکنون نشانی از آن نیست می پردازیم.

*معماری سازه فعلی ارگ علیشاه

ارگ تبریز سازه ای یک پارچه و آجری است و پلانی U شکل دارد. پلان آن نه به مانند مساجد صدر اسلام و به صورت تالارهایی ستون دار (Hypostyle) است و نه مانند مساجد دوره ی سلجوقی و ایلخانی پلانی تک ایوانی، دو ایوانی و یا چهار ایوانی دارد. در اصل، پلان ارگ تبریز شکلی از ایوان و طاق بند را نشان می دهد. اسکلت آجری آن از تکینک شناژ تخته (۱) استفاده کرده و وزن سازه به وسیله روش صندوقه چینی (۲) سبک شده است. در این روش معمار به اندازه ۲/۵ متر، دیوارهای طرفین شرقی و غربی سازه را با استفاده از صندوقه چینی بالا برده و باقی دیوار را به صورت توپر ساخته است. عرض دهانه ایوان ۳۰/۴ متر است و در بالای آن در ارتفاع ۳۶ متری، عرض دهانه به اندازه ی ۲۸/۴ متر کاهش می یابد. پیش از تخریب دیوارهای شمالی در سال ۱۳۶۰، طول ارگ ۶۵/۶ متر بوده ولی اکنون تنها ۲۱/۱ متر از آن باقی مانده است. عرض سازه ۵۱/۲ متر و از ارتفاع ۶۳ متری آن بعد از فرسایش های جوی و عدم مراقبت تنها ۳۳/۵ متر به یادگار مانده است.

عرض دیوارهای غربی و شرقی ۱۰/۴ متر اندازه گیری شده و دیوار محراب (جنوبی) عرضی ۵/۸ متری دارد. در پشت محراب برجی با ارتفاع ۳۰ متر و قطر ۱۱/۸ متر وجود دارد. در دیواری که محراب در آن قرار دارد، دو درگاه به عرض ۵/۵ متر و عمق ۵/۸ متر و ارتفاع ۱۳ متر تعبیه شده که محراب را در میان گرفته اند. محراب ارگ علیشاه بلندایی ۳۰ متری دارد و از نمونه های منحصر به فرد معماری ایران است.
ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانیارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

معماری ارگ علیشاه از نظر کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و دیگر منابع تاریخی و پژوهشی

استاد کریم پیرنیا (۱)، پدر معماری سنتی ایرانی، در تحقیقاتی که در مورد سبک شناسی و معماری ارگ علیشاه انجام داده، سازه و ساخت آن را به شیوه آذری می داند. در متون تاریخی این گونه آمده است که استاد فلکی تبریزی، کار ساخت ارگ را بر عهده داشته و این یادگار باشکوه دوره‌ ایلخانی را خلق کرده است. در این قسمت ابتدا اندکی با ویژگی ها و تاریخچه سبک آذری آشنا می شویم تا ذهنیتی کلی نسبت به این سبک پیدا کنید و سپس به دیگر جنبه های معماری ارگ علیشاه می پردازیم. در مورد سبک آذری، مطالب و مقاله ها می توان نوشت؛ اما ما در این مطلب تنها به آشنایی کلی بسنده می کنیم.

*شیوه ی آذری 

شیوه آذری، سبکی در معماری ایرانی اسلامی است که در حیطه فرهنگی آذربایجان سر بر آورده است. از این شیوه با نام سبک مغول یا ایرانی-مغول نیز یاد می شود زیرا از دوره هجوم مغول ها به ایران و شروع حکومت هلاکوخان در مراغه، این شیوه معماری رواج پیدا کرد و با آغاز دوره صفویه از رونق افتاد. اوج سبک آذری در بناهای دوره تیموری (۲) و ایلخانی دیده شد و از جمله مشهورترین آنها می توان به گنبد سلطانیه، ارگ علیشاه، مسجد جامع یزد و ورامین، مسجد گوهرشاد و حرم امام رضا (ع) اشاره کرد.

*ویژگی های معماری سبک آذری: 

سبک آذری خود به دو قسمت تقیسم می شود و هر کدام از این بخش ها خصوصیت منحصر به خود را دارند.

سبک اول که در دوره حکومت ایلخانان بر ایران شکل گرفت و مرکز این سبک با تبریز بود چنین ویژگی هایی دارد:

۱- ساخت بناهایی عظیم و چشمگیر در این شیوه رونق یافت.

۲- تناسبات عمودی بنا در این سبک مورد توجه بود.

۳- ایوان سازی به شکل های متنوعی انجام می شد.

۴- از تزئیناتی مانند گچ بری، کاشی زرین فام و کاشی نقش برجسته در این سبک به وفور استفاده می شود.

سبک دوم که در دوره ی تیموری رواج پیدا کرد. محور این نوع از معماری شهر سمرقند بود که خصوصیاتی به این شرح داشت:

۱- بین فضای گنبد و گنبدخانه ساقه (گلوگاه) ساخته می شد.

۲- در تمامی بناها از سطوح ناصاف استفاده می شد.

۳- از کاشی معرق (موزائیک کاری) در تزئین بنا استفاده می شود.

*ارگ علیشاه و ویژگی های معماری آن 

در ساخت بنای ارگ علیشاه از مصالح بسیار بادوام مانند ساروج و آجر استفاده شده است. آنچه از بنای قدیمی باقیمانده، سه دیوار بلند را تشکیل می دهد و شکلی از ایوان دارد. این بخش کارکرد شبستان را داشته و عنصر اصلی مسجد علیشاه به حساب می آمده است. عرض آن سی متر و بلندایی ۲۶ متری دارد. عرض هر دیوار نیز ۱۰.۵ متر است که از دو دیوار بیرونی و درونی تشکیل شده اند و به وسیله طاق هایی به هم متصل گردیده اند. در حفاری ها مشخص شده این دیوارها تا ۷ متر در زمین ادامه پیدا می کنند.

گفته می شود قسمت مسقفی که قبلا وجود داشته، در حقیقت سقف مسجد جامع علیشاه بوده و ایوان طاق پوش و طاق استوانه های عظیم را می پوشانده است. نقل قول های متعددی وجود دارد که بیان می کند که تاج الدین این بنا را به منظور ساخت مسجد جامعی احداث کرده و تزئیناتی مانند کاشی، اِزاره (۳) سنگی، ستون های مرمری، کتیبه ها و گچبری های زیبایی داشته که در طول زمان نشانی از آنها باقی نمانده است.

در زمان هجوم روس ها به ایران، زمانی که از این سازه به عنوان ارگ و محلی برای دفاع استفاده می شد، سوراخ هایی برای تیراندازی و قرار گیری توپ بر بالای آن تعبیه شد و شکل بنا تغییر کرد. علاوه بر تمام اینها، زلزله های متعدد تبریز نیز خسارت هایی بر پیکره ارگ وارد و شکاف هایی را در دیوارهای آن ایجاد کرده است.

ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانیارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

بررسی پیشینه پژوهشی معماری ارگ تبریز 

در مقاله «بازشناسی ارک علیشاه تبریز و کاربرد اصلی آن» که توسط دکتر سید امیر منصوری و بهرام آجرلو نوشته شده و به سال ۱۳۸۲ در نشریه هنرهای زیبای دانشگاه تهران به چاپ رسیده است، کار سه نفر از تاریخ پژوهان و ایران شناسان بزرگ درحوزه ارگ علیشاه بررسی شده و نتایج جالب توجهی به دست آمده است.

*آرتور اپهام پوپ

آرتور پوپ (A.U.Pope) از نخستین پژوهشگرانی است که ارگ تبریز را به عنوان مسجد جامع علیشاه معرفی کرده اما تحقیق او در چند مورد اشتباه دارد که در اینجا به آن می پردازیم:

۱- پوپ ابعاد بنا را به دقت اندازه نگرفته و این اندازه ها را به صورت احتمال بیان کرده و هیچگونه پلانی از بنا نمایش نداده است.

۲- او محور مطالعات خود را نه شواهد حقیقی که اسناد تاریخی قرار داده است.

۳- هیچ اظهار نظری از او در مورد مناره ها ثبت نشده است.

۴- محوطه مقابل ارک را صحن مسجد دانسته بدون آنکه شواهد تاریخی و باستان شناسی آن را تایید کند.

۵- هیچ اظهار نظری در مورد اینکه چرا تزئینات کاشیکاری، مرمر و گچ بری که اسناد تاریخی به آن اشاره کرده اند و اکنون اثری از آن در بنا نیست، نمی دهد.

۶- ابن بطوطه در گزارش خود از ارگ تبریز این گونه ذکر می کند که مدرسه در سمت راست مسجد علیشاه قرار داشته اما پوپ در نوشته های خود آورده است که مسجد در سمت چپ ارگ جانمایی شده است.

*دونالد نیوتون ویلبر

دونالد نیوتوت ویلبر (D.N.Wilber) در سالهای ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۸ در مورد ارگ علیشاه مطالعاتی را انجام داد. او نیز این نظر را داشت که ارگ همان مسجد جامع بوده است. نتایج تحقیقات او در کتاب “معماری اسلامی ایران در دوران ایلخانان” منتشر شده و مطالعات او مانند پوپ چند اشتباه دارد:

۱- پلان دقیقی از ارگ علیشاه در نوشته های ویلبر نیامده است.

۲- او نیز مانند پوپ اسناد تاریخی را مبنای کار خود قرار داده است نه شواهد علمی.

۳- نمی تواند در مورد اینکه چرا هیچ اثری از تزئیناتی که در نقل قول افراد در سفرنامه ها مطرح شده و در بنای فعلی ارگ موجود نیست به نتیجه برسد و در نهایت این گونه استدلال می کند که ممکن است از پرده هایی منقش به نقش کاشی در تزئین این بنا استفاده کرده باشند.

۴- هیچ گونه اظهار نظری در مورد محل خانقاه و مدرسه نمی کند.

۵- نتوانسته است مسئله مناره های بنا را حل کند و اینگونه نتیجه گیری کرده که برج پشت محراب، مناره مسجد است.

۶- در پلان فرضی که ویلبر از مسجد علیشاه رسم کرده، تناسب و تقارن همیشگی مسجدهای ایرانی رعایت نشده است.

۷- ویلبر در تحقیقات خود ابتدا قبول می کند گچ بری های نمای خارجی که در دیواره شرقی ارگ دیده می شود متعلق به دوره ایلخانی است اما در نوشته های بعدی خود می گوید که این گچ بری ها در قرن های بعد به بنای اصلی اضافه شده است. در تزئین نمای خارجی ارگ علیشاه از تزئیناتی استفاده شده که غالبا در درون بناهای ایرانی استفاده می شود. ویلبر در این مورد نیز بحثی مطرح نمی کند.

۸- از طاق، پوشش و سقف بنا هیچ سخنی به میان نمی آورد.

*جعفرعلی غیاثی 

دکتر جعفرعلی غیاثی، استاد معماری آکادمی علوم آذربایجان است که رساله دکترای خود را در زمینه ارگ تبریز نوشته است. اما او نیز به مانند دو محقق دیگر در نوشته خود دچار اشتباهاتی شده است.

۱- او در رساله خود هیچ نقشه و اندازه ای از ابعاد بنا نمی دهد.

۲- در مورد تزئیناتی که در نوشته های گوناگون به آن اشاره شده و عدم وجود تزئینات در باقی مانده ارگ، اظهارنظری نمی کند.

۳- جانمایی که او از مدرسه و خانقاه در دو طرف بنا می دهد بر پایه مدارک و شواهد علمی نیست.

۴- با وجود آن که در دیواره شرقی ارگ اثراتی از تزئینات گچی دیده می شود او این دیواره را به صورت جدا از بنا تصور می کند و تصویری از این دیوار با چندین درگاه نشان می دهد.
ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانیارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

معماری ارگ علیشاه به روایت سازمان میراث فرهنگی 

مطابق توضیحات راهنمای ارگ علیشاه، دو شکل استوانه ای مانند که در دو طرف دیواره ها به صورت قرینه وجود دارد، بقایایی از مناره مسجد علیشاه را نشان می دهد که بر اساس کاوش های باستان شناسی پله هایی درون آنها وجود داشته است. ارتفاع این بنا از کف زمین ۲۶ متر بوده که در پهنایی به عرض ده متر ساخته شده و دهانه ای سی متری دارد. درون ۹۰ درصد سه دیوار باقی مانده، کاملا به وسیله مصالح پر شده است. این دیوارها در زمان ساخت به وسیله طاق های متعدد به هم قفل شده بودند که این امر موجب شده دیوارها تاکنون دوام بیاورند. آهک، شن و ماسه مصالحی است که از آن برای ساخت ارگ استفاده کرده اند.

برای حفاظت بنا در برابر زلزله های متعدد تبریز، در ساخت ارگ تخته های چوبی به کار برده شده که برخی از آنها از سازه ارگ بیرون زده اند و اکثرا قدمتی هفتصد ساله دارند. اما چگونه این تخته ها این زمان طولانی باقی مانده و پوسیده نشده اند؟ پاسخ را باید در ذهن خلاق و باهوش سازندگان آن جستجو کرد. معمار بنا برای دوام این تخته ها آنها را درون روغن حیوانی جوشانده و به مدت یک سال نگهداری کرده تا پوسیده نشود. از این تخته ها به دو دلیل در ساخت بنا استفاده شده؛ دلیل اول این است که برای تزئین دیوارهای مسجد سعی شد تا شکلی برجسته به آنها داده شود. از این رو از تخته ها کمک گرفته و سازه دیوار را بر روی آنها بالا برده اند تا دیوارها ۱۰ الی ۱۵ سانتی متر جلوتر ساخته شوند. دلیل دیگر استفاده از تخته در ساخت ارگ این بوده است که وجود چوب و تخته، سازه بنا را سبک تر کرده، به آن انعطاف پذیری بیشتری می دهد و در مقابل زلزله مقاوم می کند.

با فوت علیشاه جیلانی ساخت بنا ناتمام ماند و به همین دلیل دیواره جنوبی کاشی‌کاری نشد اما داخل دیواره های کناری، به کاشیکاری هایی از جنس طلا، نقره و مس مزین شد. از جمله نکات جالب در مورد دیوارها که می توان به آن اشاره داشت، این است که دیوارهای مسجد تا ۷ متر درون زمین ادامه داشته است.

از دیگر قسمت های زیبای سازه، محراب آن است. محراب ارگ به حالت سرداب یا سردابه ای بوده که سقف داشته و بعدا فروریخته است. در ساخت محراب از طاق های متعددی (۴ طاق در پایین و یک طاق بزرگ در بالا) استفاده شده است که فکر زیبای معمار اصلی سازه، استاد فلکی تبریزی را نشان می دهد. معمار با این کار در پی آن بوده تا نشان دهد انسان هرگز نباید از حرکت و تلاش بایستد.

ساخت بنای ارگ تبریز هشت سال، از سال ۷۱۶ تا ۷۲۴ هجری قمری (۶۹۵ تا ۷۰۲ ه.ش) طول کشیده است.

ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانیارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

تخته های چوبی که به استحکام بنا در برابر زلزله و جلو آوردن دیوارها برای تزئین بنا کمک می کند
ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانیارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

بخش های مختلف ارگ علیشاه بر اساس کاوش های دکتر سرافراز

دکتر سرافراز در سال ۱۳۵۰ در محوطه ی ارگ علیشاه در قسمت های شمالی و تالار کاوش هایی انجام داد که در نتیجه این کاوش ها پلان شمالی ارگ پدیدار شد. در اینجا به بررسی نتایج این کاوش ها می پردازیم:
*بنای شمالی: 
در این کاوش ها پلانی از بنای شمالی به دست آمد که از پلان بنای کنونی قدیمی تر است. این پلان مستطیلی شکل است، دو دیوار به عرض های ۱۲ متر در شرق و غرب و یک دیوار کم عرض (به اندازه ۴.۵ متر) در قسمت شمالی دارد. آستانه و درگاه آن در سمت جنوبی پلان (سمت قبله) قرار داشته است. این موضوع نشان می دهد که این بنا نمی تواند مسجد باشد زیرا در سمت قبله هیچ گونه نشانی از محراب دیده نمی شود. در میان آجرهای انتهایی دیوارهای شرقی و غربی ارگِ امروزی، نشانی از یک شکاف وجود دارد که در این شکاف اثری از قفل و بست پیدا نیست. این شکاف ممکن است نشان آن باشد که در ابتدا دو بنای شمالی جنوبی وجود داشته و معمار می خواسته این سازه ها را به هم متصل کند. در حقیقت ارگ امروزی به بنای قدیمی اضافه شده است.

*مناره ها: 

در قسمت جلویی دیوارهای غربی و شرقی ارگ علیشاه دو نیم هلال وجود دارد که در اصل دو داغ و نقش منفی از مناره های سازه‌ی قدیمی ارگ علیشاه بوده اند. بخش اندکی از مناره جبهه غربی تا سال ۱۳۶۰ وجود داشت که در جریان تخریب دیوار غربی از میان رفت. نشانه هایی از پایه های مناره شرقی نیز طی کاوش ها به دست آمد. این مناره ها ارتباطی با بنای کنونی ارگ نداشته و با چفت و بستی محکم به بدنه ی قدیمی متصل بوده اند که این موضوع نشان می دهد ارگ امروزی بعدها به بنای اصلی اضافه شده است. مناره ها ۴/۲ متر قطر و ۳۶ متر ارتفاع داشته است.

*پلکان: 

در کاوش های انجام شده در درون تالار و ایوان ارگ، نشانه هایی از یک پلکان پدیدار شد. این پلکان از سمت جنوب (قبله) شروع شده و به سمت شمال (آستانه بنای قدیمی) امتداد می یافت. این پلکان در عمق ۱۱ متری ایوان کنونی ساخته شده بود و از شواهد، این گونه بر می آید که پلکان به طاق ارگ قدیمی تعلق داشته و ایوان کنونی بعدا به مجموعه اضافه شده است.

*آوار طاق:

درون تالار ارگ امروزی، تلی از آجر پیدا شد که احتمال آن می رود متعلق به سقف ارگ بوده و در حین ساخت یا بعد از آن فرو ریخته باشد.

*دیوار شرقی و بنای سوم:

نمای خارجی جبهه شرقی ارگ قدیمی، مزین به دو کتیبه ی گچ بری با خط کوفی و نوشته “الصلوه المعراج المومن” بود. این گونه کتیبه ها از تزئینات داخلی دوره ی ایلخانی به شمار می آمدند و از نوع طاق های قلعه ای بودند. این کتیبه ها و درگاهی به عرض ۲/۵ متر که در دیواره شرقی بنای قدیمی ارگ وجود داشت، ثابت می کند سقفی این مکان را می پوشانده است. اما به دلیل تخریب دیوار شرقی در سالهای ۱۳۶۰ و ۱۳۷۶ کاربری و ماهیت آن برای همیشه مبهم خواهد ماند.

*محراب:

محراب ارگ بلندایی ۳۰ متری داشته که با استفاده از شیوه ی چهارطاق عجمی (۱) ساخته شده است و شکلی منحصر به فرد و نادر دارد. از جمله دلایلی که می توان به آن اشاره کرد که این محراب بعدا به بنای قدیمی اضافه شده در ذیل آمده است:

این محراب در آغاز به شکل یک فرورفتگی بوده و پوسته نیمه استوانه ای ۳۰ متری داشته است اما بعد مدتی درون آن را پر کرده اند.

از برجی که در پشت محراب قرار دارد به عنوان پشت بند استفاده نشده است.

قبلا اشاره کرده ایم که دیوارها به روش صندوقه چینی ساخته شده اند، اما محراب و برج آن توپر شده اند. این نشان می دهد که این محراب بعدا ساخته شده است.

*پایه و صفه دیوارهای ارگ:

قبل از بنای دیوار، معمار اقدام به فراهم کردن یک شالوده سنگی با ملات ساروج کرد که ابعاد آن به اندازه ۲۸ در ۵۸ متر بوده و بر بالای آن سکویی آجری با ابعاد ۲۱/۱ در ۵۲/۶ با ارتفاع ۱/۸ ایجاد شده است. این سکوی آجری از دو طرف شرقی و غربی دیوارها ۰.۷ متر پیش آمدگی دارد. دیوار ها در سه مرحله ۱۲ متری بالا آمده اند که نقطه پاکارقوس (۲)در ۲۶ متری آن قرار گرفته است.

*طاق ایوان:

طاق ایوان در ارگ علیشاه با تکنیک کِرنه دادن شکل گرفته است. در این تکنیک دیوارها کم کم در ارتفاع های بالا جلو آورده شده و از عرض دهانه آن در قسمت های بالایی کم می شود. در ارگ علیشاه عرض دهانه طاق در ارتفاع ۳۶ متری از ۳۰/۴ متر به ۲۸/۴ کاهش یافته است. طاق ایوان ارگ از نوع طاق های گهواره ای بوده و با توجه به اینکه عرضی ۳۰/۴ متری داشته و ارتفاع پاکارقوس آن ۳۶ متر بوده، از طریق رسم شکل و انجام محاسبات می توان نتیجه گرفت ارتفاع اولیه آن به ۶۵ متر می رسد.
ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانیارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانیارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانیارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

جمع بندی و نتایج کاوش های ارگ علیشاه 

در جمع بندی که بر اساس نتیجه این تحقیقات و بر اساس کاوش های استاد سرفراز انجام شده، این نتایج به دست می آید:

  • ارگ امروزی تبریز، بخشی است که بعدا به بنای اولیه ارگ اضافه شده است.
  • بخش شمالی و قدیمی آن، پلانی مستطیل شکل داشته و ابعاد آن ۴۸/۶ در ۴۴/۵ است.
  • دو مناره در دو طرف دیوار جنوبی و صفه ای نیز در قسمت جنوبی قرار داشته که به پلکانی با ارتفاع ۴ متر و یک درگاهی می رسیده است.

*ارگ علیشاه | مسجد یا مقبره 

بر طبق این پژوهش و با جستجویی که در منابع تاریخی صورت گرفته است می توان به این موضوع اشاره کرد که ممکن است بنایی که از آن به عنوان مسجد جامع علیشاه یاد می شود و ارگ امروزی قسمتی از آن را تشکیل می دهد آن چیزی نیست که همگان بر آن توافق دارند. ارگ در حقیقت یک آرامگاه است و یا برای علیشاه بعد از مرگ وی ساخته شده و یا ابوسعید، نهمین شاه ایلخانی در این مکان دفن شده است. دو شاه قبلی ایلخانی، الجایتو (که قبر او در گنبد سلطانیه است) و غازان خان (که قبر او در برج غازانیه (۱) است) آرامگاه های مخصوص به خود داشته اند. اما تاکنون آرامگاهی از ابوسعید آخرین پادشاه ایلخانی پیدا نشده و بنابراین می توان گفت که این بنا مقبره ای برای این پادشاه یا برای تاج الدین علیشاه جیلانی بوده است. از جمله شواهدی که این فرضیه را تایید می کند می توان به این موارد اشاره کرد:

این بنا دو قسمت جدا از هم دارد که در دو بازه ی مختلف زمانی ایجاد شده و بعدا به یکدیگر متصل شده اند.

فضاسازی آن به فضاسازی مسجد، مدرسه، خانقاه و مصلی که در معماری ایران رایج بوده شباهتی ندارد.

در تاریخ معماری ایران می توان نمونه های زیادی را نام برد که در آنها مقبره ها و آرامگاه ها به همراه مسجد و مدرسه ساخته می شدند، مانند آنچه در حرم امام رضا وجود دارد؛ همچنین از آنجایی که در متون تاریخی گفته شده علیشاه در محوطه ارگ به خاک سپرده شده است، می توان به این نتیجه رسید که سازه ارگ در حقیقت کارکرد آرامگاهی دارد.

در معماری دوره ایلخانی آرامگاه به صورت تک محوری ساخته می شد و به دلیل اینکه سازه ارگ نیز به این شکل ساخته شده، فرضیه آرامگاه بودن آن تقویت می شود.

معماری ارگ قدیمی شمالی، شامل دو مناره بلند و صفه ای در محور قبله است. این پلان با آنچه از فضای آرامگاهی در اسلام وجود دارد تطابق داشته و مهر تایید دیگری بر ادعای آرامگاه بودن ارگ تبریز است.

گفته می شود مسجد علیشاه در حقیقت در ضلع شرقی بنای امروزی احداث شده که امروزه نشانی از آن در دسترس نیست.

پاورقی


۱- قبه عالی یا گنبد بزرگ، مقبره با عظمت غازان خان هفتمین پادشاه ایلخانی است که در روستایی به نام شنب یا شام در اطراف تبریز قرار داشت. این بنا در یکی از زلزله های سهمگین تبریز با خاک یکسان شد.

ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانیارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

راه دسترسی

رفتن به ارگ علیشاه در گذشته به دلیل قامت بلند آن به آسانی انجام می گرفته و از هر نقطه از تبریز، بنای ارگ به خوبی نمایان می شده است اما با گذشت زمان و اضافه شدن بناهای بلند به بافت شهری و در محاصره قرار گرفتن ارگ با دیگر سازه های امروزی، دیگر یافتن ارگ به آسانی گذشته نیست.

با ماشین شخصی: برای رسیدن به ارگ علیشاه می توان از ماشین شخصی استفاده کرد. بعد از رسیدن به تبریز، مرکز استان آذربایجان شرقی باید راه خود را به سمت میدان ساعت و خیابان امام پیدا کنید. ارگ بلند تبریز در خیابان امام قرار دارد و می توانید از کوچه های اطراف آن برای پارک خودروی خود استفاده کنید.

با وسایل نقلیه عمومی: چنانچه تمایل داشته باشید در تبریز با استفاده از وسایل نقلیه عمومی به گشت و گذار بپردازید می توانید از خطوط اتوبوس یا تاکسی استفاده کنید. اتوبوس های بی آرتی (تندرو) وسیله ای مناسب و راحت برای رسیدن به ارگ هستند. شما می توانید در ایستگاه بی آر تی شریعتی یا در ایستگاه بی آر تی میدان ساعت پیاده شوید و با اندکی پیاده روی خود را به سازه ارگ برسانید. علاوه بر آن خطوط فرعی اتوبوسرانی نیز در خیابان طالقانی واقع در سمت راست ارگ ایستگاه دارد.

آدرس: آذربایجان شرقی، تبریز، خیابان امام، کوچه ارگ، سازه ارگ علیشاه

هزینه

بازدید از ارگ علیشاه در تمام روزهای سال امکان پذیر است و نیازی به پرداخت هزینه ندارد.

زمان بازدید

۹:۳۰ تا قبل از غروب آفتاب

دغدغه ها

ارگ تبریز دردهای بسیار در دل دارد، از بلایای طبیعی تا هجوم بیگانگان که همواره بقای آن را تهدید کرده اند. اما بلایی که در دوران معاصر بر سر آن آمده و کمر به نابودی آن بسته از همه‌ آنها تلخ تر است، چرا که به دست خود ما ایرانی ها انجام می گیرد. داستان غم انگیز ارگ تبریز از اینجا آغاز شد که قرعه نقشه مصلی تبریز به محوطه ارگ تبریز افتاد و حریم تاریخی این سازه تاریخی را تهدید کرد. حفاری های گاه و بیگاه، آلودگی های صوتی و بصری منظر ارگ را تحت تأثیر قرار داد. در برخی موارد منجر به نابودی قسمت هایی شد که کاوش های باستان شناسی در آن انجام می گرفت.

علاوه بر این، زخم دیگری که بر پیکره ارگ وارد آمد، موضوع ساخت پارکنیگ در اطراف ارگ علیشاه بود که به شدت دوست داران ایران و تاریخ آن را نگران کرد. کشکمش های فراوانی بر سر ساخت این پارکینگ در گرفت تا اینکه سرانجام ساخت آن متوقف شد. البته هر از گاهی سخنی از سرگیری ساخت آن صورت می گیرد و علاقه مندان به آثار تاریخی را دوباره وادار به واکنش می کند.

متاسفانه بر اساس خبری که اواخر مرداد ۱۳۹۶ در خبرگزاری نصر منتشر شد، پایه دیوار جنوبی ارگ، که قدمت آن به ششصد سال پیش باز می گردد، حین ساخت و ساز و گسترش فضای مصلی تبریز از بین رفت و قسمتی دیگر از تاریخ ایران برای همیشه نابود شد.

توسعه شهری و ساخت بناها و اماکن جدید، همواره از درخواست های مردم هر شهر و نیاز آنها بوده است اما اینکه این امر به قیمت نابودی بخشی از تاریخ صورت بگیرد قابل قبول نیست. شاید در ابتدا حفاظت و نگهداری از این سازه ها بیهوده به نظر برسد و هزینه بر باشد؛ اما با از بین بردن تدریجی آنها کم کم هویت و تاریخ یک شهر و یک کشور از بین خواهد رفت و آن ملت چیزی برای عرضه به جهانیان و افتخار نخواهد داشت. به فکر باشیم.
ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانیارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی
ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی
ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

توصیه های 

در هنگام بازدید از ارگ علیشاه تبریز سعی کنید به این بنا هیچگونه آسیبی نرسانده و چهره محوطه آن را با زباله زشت نکنید.

به توصیه های راهنمای ارگ و نگهبانی آن به دقت گوش فرا دهید و مقررات را رعایت کنید.

محوطه اطراف ارگ سرشار از بناهای تاریخی است، دیدن آنها را از دست ندهید.

همچنین میدان ساعت از جمله بازارهای معروف و قدیمی تبریز، در نزدیکی ارگ قرار دارد خرید از آن را فراموش نکنید.

ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانیارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی
ارگ علیشاه تبریز | یادگار شکوهمند معماری ایلخانی

محصولات سفر

دیدگاه خود را بنویسید