تاریخچه و نامهای باستانی ایذه
شهر ایذه از روزگار باستان تا امروز به نامهای ایزج، ایذه، اوجا، آیاپیر، آنزان، انشان، ایگه، اریگ، ایج، مالمیر و مال امیر خوانده شده است. همچنین میگویند در دوران عیلامی به شهر ایذه «آنزان» میگفتند و بعدها به «اینز» و «ایزج» و «ایزه» تبدیل یافته است. به عقیده برخی از محققان این شهر در هزاره سوم پیش از میلاد «انزان» نامیده میشد و مرکز ایالت انزان بوده است. میتوان ایذه را تغییر شکل یافته «انزان» عیلامی نیز دانست.
با توجه به اینکه تمدن عیلام در منطقه کوهستانی فعلی بختیاری قرار داشته و شهر «ایدیده» از شهرهای مهم آن بوده است و «ایدیذه» به معنای شهر کنار آب آمده است و به دلیل قرار گرفتن ایذه کنونی در کنار تالاب شط (میانگران)، میتوان اذعان داشت «ایدیده» همان ایذه کنونی بوده است. شباهت میان حروفاین دو کلمه نیز میتواند دلیل بر این ادعا باشد. علاوه بر این، «آیاپیر» یا «اجاپیرکه» از اسامی باستانی این شهر است و در کتیبههای «اشکفت سلمان» نام ایذه، آیاپیر نوشته شده است.
از آثار به دست آمده ایذه از جمله نگارهها و نقش برجستههای عیلامی (اولین حجاریهای ایران باستان قبل از هخامنشیان)، میتوان نتیجه گرفت آنجا مرکز مهمی در زمان عیلامیها بوده است. این آثار به دو دسته آثار عیلام قدیم و نو تقسیم میشود. دوره عیلام قدیم به سلسله «سیمشکی» متعلق است که چندین بار توسط حاکم «اور» نابود شد. ایذه در دوره عیلام نو «آیاپیر» نامیده شد و پادشاهان آن به صورت مستقل زیر نظر «سوخالماهو»، وزیر اعظم عیلام، حکومت میکردند. حکومت عیلام در این دوران به صورت اتحادیهای بود و از طریق تعدادی از حکومتهای محلی مستقل اداره میشد.
متأسفانه در این شهر علیرغم آثار باستانی فراوان موزهای وجود ندارد؛ موزهای که بتواند معرف فرهنگ و پیشینه این سرزمین با تمدن باشد.
مکانها و جاذبههای گردشگری ایذه
اشکفت سلمان
نيايشگاه تاريشا يا اشكفت سلمان، بزرگترين خط نوشته ميخی ايلام نو را در خود جا داده است. در اشكفت سلمان چهار نقش برجسته وجود دارد كه دو تای آن داخل غار و دو تای ديگر در خارج از غار ديده میشود. بزرگترين نوشته خط ميخی از دوره ايلامی در اين غار موجود است كه از زمان «شاهك عيلامی» به جای مانده و همچنين برای نخستين بار حضور مصور زن، دوشادوش مرد در نقش برجستههای اين غار ديده شده است. در نقوش، «هوهين»، همسر و خواهر شاهك، در يك مراسم آيينی شركت كرده و كاهن بزرگ در جلوی آنها به چشم میخورد. اين نشانهها مشخص میكند اشكفت سلمان نيايشگاه «تاريشا» بوده است. غار ديگری در كنار اين اشكفت در دوره ايلخانی به مكانی مقدس تبديل شده و رو به روی آن ساخت و سازههای مذهبی شكل گرفته است.
سنگ نگاره کول فرح
سنگنگاره کول فرح یکی از آثار تاریخی استان خوزستان است که در منطقهای به نام «تنگه کول فرح» در ۷ کیلومتری شمال شرقی ایذه قرار دارد.
سنگنگاره کول فرح شامل ۶ نقش برجسته است که به دوران عیلامیان (ایلام کهن) تعلق دارد و با توجه به تصاویری که در این سنگنگاره نقش بسته و بقایایی همچون گورها، کانال آب، ساختمانها و مناطق دیدهبانی که از محل زندگی مردمان آن روزگار در میان کوهها باقی مانده، میتوان گفت این محل پرستشگاه نارسینا (یکی از خدایان ایلامی) بوده است.
دشت سوسن
«دشت سوسن» یکی از جاذبههای طبیعی ایذه است که در ۳۵ کیلومتری شمالغربی این شهرستان قرار دارد. دشت سوسن یکی از گذرگاههای رودخانه خروشان کارون است و توسط این رود به دو بخش شرقی و غربی تقسیم میشود. در واقع عبور رود کارون از میان دشت سوسن، موجب پیدایش اراضی حاصلخیز در این ناحیه شده است. این دشت از ماه بهمن تا خرداد، طبیعت بسیار زیبایی مییابد و در این ایام (مخصوصا تعطیلات نوروز) افراد بسیاری به این منطقه مراجعه میکنند تا از زیبایی چشمنواز آن بهره ببرند.
دشت سوسن علاوه بر طبیعت بسیار زیبا، دارای غنای بسیار بالای آثار تاریخی همچون تپههای باستانی، پل و «بَرد گوریها» (سنگ مزار به شکل شیرهای سنگی بهعنوان نمادی از شجاعت و دلیری شخص متوفی روی مزارها نصب میشد) است.
وجود دو عامل زمینهای حاصلخیز و راههای ارتباطی با دیگر نقاط در گذشته، عامل مهمی در پیدایش آثار و اماکن متعدد در این ناحیه بوده است که اکنون در جای جای این منطقه دیده میشود. یکی از این راهها که اصفهان و فلات مرکزی ایران را به شوش و بینالنهرین متصل میکرد، راه «دز- پارت» است که در هر ۵ فرسنگ آن، قلعههایی ساخته شده است که به نظر میرسد برای رفاه کاروانیان در طول مسیر ساخته شده و هنوز آثار آنها موجود است. این راه از اصفهان به دهدز و با گذر از پل «شالو»، به دو شاخه تقسیم شده است که یکی به ایذه منتهی میشود و دیگری در امتداد رود کارون ادامه مییابد.
آبشار توف اسپید
این منطقه شامل دو آبشار بزرگ است که به آبشارهای اول و دوم توف اسپید شهرت دارند. این آبشارها در منطقه حفاظت شده «شالو و مونگشت» قرار دارند و از ارتفاعات این منطقه سرچشمه میگیرند. آبشارهای تف اسپید یا توف سفید در ۳۴ کیلومتری جنوبشرقی شهرستان ایذه در میان صخرههایی عظیم قرار گرفتهاند. در فصل زمستان و با سرد شدن هوا، این آبشارها یخ زده و مناظر زیبایی ایجاد میکنند. این آبشارها از طریق شهرستان ایذه، مسیر صعود به قله مونگشت از دره «شناز و گردوسون» قابل دسترسی هستند.
تالاب میانگران
«تالاب میانگران» یکی از تالابهای مطرح کشور است و با مساحتی متغیر، اما در حدود ۲۴۰۰ هکتار در جنوبغربی کوهپایه زاگرس در فاصله یک و نیم کیلومتری شهر ایذه واقع شده است.
بسیاری از گردشگران و مسافران هنگامی که از سمت اهواز، باغملک، شهرکرد و اصفهان تصمیم به ورود به شهر ایذه دارند با دشتی سرسبز و پر آب مواجه میشوند که همان تالاب میانگران است. در کنار این تالاب جاده ایذه – شهرکرد قرار دارد که تالاب فصلی «بندون» گاهی نمایان میشود. این جاذبه طبیعی علاوه بر آنکه تالاب محسوب میشود، در بهمن ماه سال ۱۳۸۹ بهعنوان پناهگاه حیات وحش میانگران به تأیید سازمان محیط زیست کشور رسید.
منبع تغذیه تالاب از هیچ رودخانهای نیست و به همین دلیل نزولات جوی و آبهای ناشی از آب شدن برفهای ارتفاعات منطقه و حتی بخشی از فاضلابهای شهری به این تالاب سرازیر میشوند.
محوطه باستانی شمی
در ۹ کیلومتری روستای شمی از دهستان «سوسن» در شمال شهرستان ایذه، آثاری باستانی متعلق به دوره «الیمائیه» در ۱۵۰ سال قبل از میلاد مشتمل بر مجسمه معرف سردار پارتی، سنگهای مرمری و گورستان باستانی کشف شده است. مجسمه سردار پاراتی تمام قد به ارتفاع ۲۸۵ و عرض ۷۰ سانتیمتر با جنس برنز است. کشف این مجسمه منحصربهفرد، تاریکیهای تاریخی دوره پاراتی در سرزمین ایلامیان را روشن ساخت. این مجسمه اینک در موزه ایران باستان به نمایش گذاشته شده است.
پل تاریخی شالو
پل تاریخی شالو از جمله آثار قدیمی شهرستان ایذه و استان خوزستان است. این پل از دو ستون بلند و مستحکم و دو طناب ضخیم و محکم تشکیل شده است. در قدیم این پل چوبی و تلفیقی از چوب و طناب بود. بعدها با استفاده از کابل دو سر پل را به هم وصل کردند.
باجول
باجول منطقه خوش آب و هوایی در جنوب شهر ایذه است. در ادوار گذشته به دلیل ساخته شدن آببند در مسیر رودخانه، بخشهایی از آن منطقه به زیر آب رفته است. منطقه باجول یکی از مناطق گردشگری ایذه است که پس از آبگیری دریاچه سد کارون ۳ و مشرف شدن به دامنه کوه منگشت، این منطقه به یک قطب گردشگری تبدیل شده است. یکی از آثار نجات یافته تاریخی آن منطقه، نقش برجسته باجول است که از دوران شاهان محلی الیمایی در دوره امپراتوری اشکانی بر جای مانده است.
قلعه تل
«قلعه تل» در حد فاصل شهرستانهای باغملک و ایذه در مسیر شاهی استان فارس و خوزستان قرار دارد. بنای اولیه این قلعه حدود سال ۱۷۹۰ میلادی ساخته شده است.
بنای این قلعه به «محمد تقیخان چهارلنگ بختیاری» نسبت داده میشود. وی که هم عصر با حکومت فتحعلی شاه قاجار بود، شورش خود علیه حکومت مرکزی را از اواخر این دوران آغاز و تا وقتی که در دوره حکومت محمد شاه قاجار دستگیر و به تهران منتقل شد، فرمانروایی منطقه بختیاری حاشیه زاگرس را در این بنا به عهده داشت. بنای قلعه تل از زمان جنگ جهانی دوم و شهریور ۱۳۲۰ روبه ویرانی نهاد. پس از تبانی خوانین هفت لنگ و چهارلنگ یعنی «محرابخان بهداروند» و «فرج اللهخان» علیه حکومت مرکزی رضاخان، نظامیان دولت به اشغال قلعه پرداختند و با هواپیماهای جنگی ساخت آلمان بخشهایی از اراضی اطراف قلعه را بمباران کردند.
در سال ۱۸۴۰ میلادی بنای قلعه دارای حوزه نفوذ گستردهای بود که دامنه آن در شمال و شمالشرق تا مناطق اراک و اصفهان از یک سو و سراسر لرستان و خوزستان و قسمتهایی از فارس و کهگیلویه را از سوی دیگر فرا میگرفت. در این دوران قلعه تل بهعنوان مرکز فرماندهی ایل بختیاری ایفای نقش میکرد و سبب دغدغههای حکومت مرکزی شد.
قلعه تل به علت قرار گرفتن در دشتی حاصلخیز و مجاورت با نواحی کوهستانی و راههای ارتباطی شوش، ایذه و شهرکرد و اصفهان، همواره مورد توجه بوده است. قلعه تل روی یک زیگورات عیلامی ساخته شده است و موقعیت ممتاز نظامی آن برفراز تپه، ضمن تأمین دید کافی آن بر راههای منشعب از چهار جهت، باعث میشد همواره مورد استفاده خوانین و جنگجویان محلی قرار گیرد.
قلعه یک بنای خشتی و گلی است که برجها و بعضی قسمتهای حصار بندها و سقف آبانبارها و طاقهای آن آجری بوده و به شکل دژهای نظامی قدیم ساخته شده و دارای چهار برج مدور بوده است. آجرهای بنا قدمتی پیش از اوایل دوره قاجار یا زند ندارد و سنگ قلوههای بهکار رفته در بنا، نشان از تعلق به معماری دوره زند است و میتوان آن را با قلعههای کریمخانی در فارس مقایسه کرد.
تلاش برای ثبت جهانی ایذه در یونسکو
پرونده آمادهسازی آثار و محوطههای تاریخی ایذه برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو آغاز شده و قرار است آثار و محوطههای تاریخی شهرستان ایذه در قالب یک پرونده واحد با عنوان «منظر تاریخی فرهنگی ایذه» برای ثبت جهانی آماده شود. در گام نخست کارگروه ثبت جهانی منظر تاریخی فرهنگی ایذه با هدایت معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان به ریاست فرمانداری شهرستان ایذه در روز جهانی موزه و گنجینه تشکیل شد. بر اساس توافق انجام شده در جلسهای که به همین منظور تشکیل شد فرمانداری ایذه مسئولیت هماهنگی بینبخشی و فرابخشی در شهرستان ایذه را به عهده گرفت و معاونت میراث فرهنگی اداره کل خوزستان هم درباره ضرورتهای استانی و ملی ثبت جهانی اقدام میکند.
ایذه بهعنوان بزرگترین موزه روباز جهان با سنگنگارههایی چون کول فرح، شهسوار، اشکفت سلمان، خنگ اژدر، دره شمی و… در شرق خوزستان و دامنههای جنوب غرب زاگرس، منطقهای بینظیر از هزاران سال زندگی بشر و تاثیرگذاری آن در طبیعت است. بر اساس تعریف میراث جهانی یونسکو، منظر فرهنگی به یک منطقه جغرافیایی گفته میشود که چشمانداز آن حاصل کار مشترک طبیعت و انسان باشد. رابطه طولانی میان بشر و محیطزیست، موجب تعامل فرهنگی نزدیک میان این دو شده و به منظور حفظ تنوع و گوناگونی این تعامل، مناظر فرهنگی به عنوان میراث جهانی ثبت میشوند. تاکنون ۶۶ منظر فرهنگی جهانی در یونسکو به ثبت رسیده و در ایران پیش از این، «بم» در قالب منظر تاریخی و فرهنگی ثبت جهانی شده است و امیدواریم شهرستان ایذه هم بتواند به این هدف دست پیدا کند.
