شهر باستانی شوش مرکز تمدن عیلام بوده که در ۱۵۰ کیلومتری شرق رود دجله در استان خوزستان واقع است. شوش از حدود ۲۷۰۰ قبل از میلاد پایتخت بوده و این پایتختی تا پایان امپراتوری هخامنشی ادامه می‌یابد که بالغ بر ۳۰۰۰ سال می‌شود.
اطلاعات تاریخی موجود نشان می‌دهد عیلامیان در این شهر و منطقه ۲۰۰۰ سال به مرکزیت شهر شوش پادشاهی داشته‌اند. تا قبل از حمله مغول شوش بسیار آباد بود و مردمان زیادی در آن زندگی می‌کردند و تنها بعد از حملات ویرانگر مغول بود که قابلیت سکونت شهر کمتر می‌شود. اسناد درباره عیلام پس از سده بیست و پنجم پیش از میلاد یافت می‌شود. حتی تا زمان حال و با پیشرفت تکنولوژی، برای به دست آوردن حداکثر مدارک باید در لابلای سطور کتیبه‌های که به جا مانده گشت. در این مورد خاص دو مدرک وجود دارد که عبارت هستند از آجر نوشته و دیگری گِل نوشته؛ طبق اظهارات آقای ارفعی که سال‌ها بر روی این الواح کار و متن آنها را برگردان کرده است، موضوع گِل نوشته‌ها خرید و فروش زمین، وصیتنامه، فرزند خواندگی و… است که فرانسوی‌ها متون آن را در چهار جلد منتشر کرده‌اند.
اما آجر نوشته‌ها بیشتر در ساخت پرستشگاه‌ها به کار رفته و درباره ایزدان (خدایان) مردم شوش باستان بوده است. در آن دوران هر پادشاهی که پرستشگاهی ساخته بود، خودش را در قالب این آجر نوشته‌ها معرفی کرده و برای مثال در آن عنوان کرده پسر کیست و پادشاه کجا بوده است و می‌گوید برای سلامت و طول عمر خود این پرستشگاه را برای یکی از خدایان ساخته و ابراز امیدواری می‌کند آن خدا زندگی دیرپایی به او بدهد. همچنین اشاره شده چه بخشی از پرستشگاه را ساخته‌اند یا چه پادشاهی قبل از آنها این معبد را ساخته یا تعمیر کرده است. نکته دیگر قابل ذکر در این آجرنوشته‌ها، اشاره تمام آنها به جایگاه زن در آن دوران بوده است. در عیلام و مرکز آن شهر شوش، مانند سراسر خاورزمین در روزگاران نخستین، حوزه فعالیت زن محدود به خانه نبود. زن نیز مانند مرد قدرت امضای اسناد داشت، می‌توانست داد و ستد کند، ارث ببرد، وصیت کند که پس از مرگش چگونه به تقسیم میراث او بپردازند و… . در اسناد نخستین عیلامی‌ها هم بارها به ذکر نام مادر، خواهر، یا دختر پادشاه بر می‌خوریم.
دین عیلام ماهیت چند خداگرایی داشت، متأسفانه نام برخی از ایزدان تنها به وسیله پندارنگاری (پندارنگاری مرحله‌ای پس از تصویرنگاری در تاریخچه خط را گویند که تصویر در آن کم کم ساده شده و به صورت علامت و نشانه در آمده است) نوشته شده است، اما این بدان معنی نیست که بر فرض مثال نام ایزد خورشید که در زبان‌های سامی «شمش» خوانده می‌شود به همین گونه نیز در عیلام تلفظ شده است. در اینجا نام وی بی‌تردید تلفظ به کلی متفاوت داشت و «ناخونته» خوانده می‌شود؛ دو ایزد در کتیبه‌ها و نوشته‌های شاهی عیلام از اهمیت زیادی برخوردار بودند. این دو ایزد یکی «هوبان» و دیگری «اینشوشیناک» نام داشتند. نام ایزد نخستین غالبا با نشانه‌های پندارنگاری نوشته شده که وی را «بزرگ» معرفی می‌کند و معنی تحت الفظی نام اینشوشیناک «ایزد شوش» است.
وضعیت آب و هوایی شوش
هوای شوش گرم و خشک است. در مرکز این شهرستان بالاترین دما در تابستان بالای ۴۵ درجه سانتی‌گراد و کم‌ترین دمای ۲۸ درجه بالای صفر است. آب و هوای این شهر متأثر از اثر پرفشار جنب حاره‌ای است که باعث می‌شود بعضی از ایام تابستان هوا شرجی باشد.
ثبت جهانی شوش در یونسکو
پس از بررسی پرونده ثبت جهانی محوطه باستانی شوش، این پرونده روز ۱۳ تیر ماه ۱۳۹۴ در نشست یونسکو در شهر «بن» آلمان به ثبت جهانی رسید. پرونده میراث فرهنگی شوش شامل کاخ شاوور، آپادانا، دروازه شرقی، هدیش، شهر پانزدهم، روستای هخامنشی، مسجد جامع شوش و مجموعه بناهای دوره اسلامی، تپه‌های آکروپول و قلعه فرانسوی‌ها است.
باستان‌شناسان فرانسوی در دوره قاجار نخستین کاوش‌ها را در این منطقه انجام دادند. بر اساس برآوردهای اولیه نزدیک به ۴۰۰ هکتار از این محوطه را به‌عنوان عرصه باستانی شوش تعیین کردند، اما در بررسی باستان‌شناسی کارشناسان میراث فرهنگی محوطه باستانی شوش به اضافه حریم آن تا ۸۰۰ هکتار افزایش یافت.
جاذبه‌های گردشگری شوش
آپادانا در شوش
منطقه باستانی شوش، محوطه وسيعی را از کل شهر شوش در برمی‌گيرد كه بناها و سازه‌های معماری بسيار متنوعی پيش از تاريخ تا دوران اسلامی را در خود جای داده است. كاخ «آپادانا» يكی از باشكوه‌ترين كاخ‌های آن و از شهرت عالمگير برخوردار است.
كاخ آپادانا به دستور داريوش بزرگ پادشاه هخامنشی در حدود سال‌های ۵۲۱ تا ۵۱۵ پيش از ميلاد در شوش روی آثار و بقايای عيلامی بنا شد. ديوارهای كاخ از خشت و ستون‌های آن از جنس سنگ است. كاخ داريوش دارای قسمت‌های مختلفی از جمله تالار بار عام، دروازه و كاخ پذيرايی و همچنين دارای سه حياط مركزی است. ديوارهای داخلی كاخ با آجر لعابدار منقوش با طرح‌های سربازان گارد جاويدان، شير بالدار و نقش گل نيلوفر آبی مزين بوده‌اند كه بقايای به‌جای‌مانده آنها در موزه‌های خارجی و داخلی نگهداری می‌شوند.
ستون‌های سنگی اين كاخ متشكل از چند قسمت زيرستون، پايه ستون، شالی‌ستون، ساقه ستون، گل ستون و سرستون است. سر ستون به شكل نيمه جلویی دو گاو كه زانو زده و پشت به هم داده‌اند است. ستون‌ها و ديوارهای آپادانا ۲۲ متر ارتفاع داشتند، اما بلندی بقيه قسمت‌ها كمتر و سقف آنها گهوارهای و از خشت ساخته شده است. از تزئينات كاخ اطلاعی در دست نيست، ولی كف بسياری از قسمت‌ها از مصالحی ساخته شده كه قرمز رنگ بوده است.
بخش‌های مهمی از كاخ آپادانا در زمان اردشير اول (۴۶۱ پيش از ميلاد) دچار حريق شد كه در زمان اردشير دوم (۳۵۹ پيش از ميلاد) بازسازی شد. آپادانا در حمله اسكندر مقدونی در حدود سال ۳۲۰ پيش از ميلاد ويران شد.
قلعه شوش (آكروپل)
در سال ۱۹۸۷ میلادی «ژان ماری ژاک دو مورگان» فرانسوی جهت تحقیق و اکتشاف به شوش آمد و جهت اسکان او و همراهانش و نگهداری آثار باستانی مکشوفه، عمليات ساخت قلعه شوش آغاز شد. برای این کار بلندترین نقطه تپه‌های شوش یعنی «آکروپل» انتخاب و قلعه‌ای به شکل قلعه‌های قرون وسطا و ذوزنقه‌ای شکل روی آن ساخته شد. ساختمان این قلعه اغلب با خشت و بقايای باستانی آجرها و خشت‌های دوره‌های مختلف که در محوطه باستانی شوش باقی مانده بود بنا شد و در سال ۱۹۱۲ میلادی کار ساخت آن به پایان رسید. از اين قلعه اکنون نيز به عنوان مرکز نگهداری و تحقيق آثار باستانی استفاده می‌شود.
حرم دانيال نبی (ع) در شوش
حضرت دانيال (ع) در حدود قرن هفت پیش از میلاد به همراه یهودیانی که توسط بابلی‌ها به اسارت گرفته شده بودند به بین النهرین و از آنجا به شوش وارد شد. وی یکی از پیامبران بنی اسراییل بود. دیدار وی با «نبوکد» (بخت النصر) پادشاه بابل در روایات آمده است.
آرامگاه دانیال نبی (ع) در کنار رودخانه شاوور ساخته شده و همه ساله شاهد حضور زائرانی از سراسر جهان است.
موزه شوش
موزه شوش در سال ۱۳۴۵ در جوار قلعه و محوطه باستانی شوش گشايش يافت. اين موزه يکی از مهم‌ترين موزه‌های اشيای ايران باستان است و آثار با ارزشی از دوره های مختلف تاريخی دارد.
هفت تپه شوش
محوطه باستانی هفت تپه حدود ۱۵ كيلومتری جنوب شرقی شهر شوش واقع شده و همان‌طور كه از نام آن پيداست از تپه‌های متعددی تشكيل شده است. گستردگی اين محوطه باستانی به مراتب باعث جلب توجه كاوشگران مختلف قرار گرفته است. اولين عمليات حفاری به سرپرستی دكتر عزت‌الله نگهبان در سال ۱۳۴۴ در اين محل آغاز شد كه تا سال ۱۳۵۷ ادامه يافت. موزه هفت تپه و مرکز مرمت چغازنبيل در جوار محوطه باستانی هفت تپه احداث شده است. آرامگاه ايلامی که دارای اولين طاق هلالی جهان است، قدمتی حدود دو قرن قبل از احداث چغازنبيل دارد.
چغازنبیل در شوش
چغازنبيل در واقع زيگوراتی است که در زمان «اونتاش گال»، پادشاه ايلامی، ساخته شده است. اين بنا و آثاری که از درون آن به دست آمده از شگفت‌انگيزترين آثار تاريخی جهان هستند. بسیاری از آثار آن در موزه‌های معروف داخل و خارج قرار دارند. این بنا در حدود ۳۰ کیلومتر با شوش فاصله دارد و برای بازديد از آن باید از جاده شوش – اهواز و تقاطع چغازنبيل گذر کنید. ابعاد بنا ۱۰۵*۱۰۵ مترمربع و ارتفاع در حدود ۵۳ متر است. عمليات باستان‌شناسی آن در سال ۱۳۲۵ آغاز شد و باستان شناس و تاريخ نگار معروف «گيرشمن» به همراه همسرش در حفاری‌های آن شرکت داشتند.
ايوان و پارک ملی كرخه
شاپور دوم ساسانی (۳۰۹ – ۳۷۹) در ۲۵ كيلومتری غرب شوش بر ساحل راست رودخانه كرخه يك شهر جديد شاهی بنا كرده بود كه در متن پهلویشهرستان‌های ايران از اين شهر بنام «كردشاپور» نام برده است؛ يعنی شهری كه شاپور ساخته است و امروزه آن را «ايوان كرخه» گويند.
پرفسور گيرشمن در سال ۱۹۵۰ ميلادی در اين شهر دست به كاوش زد كه بقايای معماری آن را آشكارتر ساخت. طرح شهر به روش غربی است. شهر به شكل مستطيلی است كه چهار كيلومتر طول و يك كيلومتر عرض دارد. شهر را باروی مستحكمی در بر گرفته كه اين بارو با خشت ساخته شده بود. در اين شهر آثار دو بنا به دست آمده كه به شاپور نسبت داده شده است. يكی كاخی كه با آجر و ساروج ساخته شده و مركب از يك تالار چهار گوش كه گنبدی آن را پوشانيده است و در دو بخش جانبی آن با شيوه‌ای تازه با استفاده از طاق ضربی پوشانده شده بود. سقف آنها را با استفاده از پنج طاق عريض پوشانده بودند كه فضای ميان آنها با استفاده طاق‌های متقاطع پر شده بود. طاق‌هايی كه از ديواری به ديوار ديگر زده شده و برای مقاومت در برابر فشار طاق‌های گهوارهای عرضی اختصاص يافته‌اند.
بنای ديگر كاخ يا كوشك سه ايوانی بود كه ديوارهای آن دارای نقاشی ديواری خوب بوده كه روی طبقه‌ای از ساروج مخصوص نقاشی كرده‌اند. ايوان كرخه دارای انواع تأسيسات شهری از جمله كارگاه‌های بافندگی ابريشم بوده است كه در پرتوی آن پارچه‌های ابريشمی اين شهر به نقاط دور و نزديك صادر شد.
آثار معماری و شهرسازی ايوان كرخه تأثير زيادی بر معماری ايران و خارج از ايران داشته است. سرزمين‌های شرقی مسيحی در طول دريای «آدرياتيك» و مديترانه تا اسپانيا و همچنين در سوريه و مصر در ساختن كليساهای بزرگ و عظيم خود از سده پنجم تا يازدهم بويژه در ساختن طاق‌های گهوارهای صاف و پيوسته از طرح و سبك و سنت معماری كاخ‌های ساسانی در شهر ايوان كرخه الهام گرفته‌اند. بنای ايوان كرخه به شماره ۴۷ در فهرست آثار ملی ايران به ثبت رسيده است.
پارک ملی و منطقه حفاظت شده کرخه از یک قسمت تپه ماهوری در شمال و یک بخش دشتی در جنوب تشکیل شده است و رودخانه کرخه از میان آن عبور کرده و با پیچ و خم های زیاد بطرف جنوب و غرب استان خوزستان راه می پیماید. در دو طرف منطقه جنگل‌های گرمسیری رشد یافته و رودخانه را محاصره کرده‌اند؛ بنابراین در درون منطقه کوه و ارتفاعاتی دیده نمی‌شود و بالطبع دره‌ای هم مشاهده نمی‌شود. علاوه بر این به علت عرض کم منطقه، دشت مشخص و قابل توجهی در آن موجود نیست.
در این منطقه جنگل‌های زیبایی نظیر جنگل «قلعه نصیر» وجود دارد که از چشم‌انداز بسیار زیبایی برخوردار است. از محل‌های دیدنی دیگر سرچشمه رودخانه شاوور را می‌توان ذکر کرد. رودخانه زیبای کرخه از وسط منطقه کرخه عبور می‌کند و جنگل‌های انبوه منطقه از آثار و پدیده‌های زیبای منطقه است. از آثار مذهبی منطقه می توان «امامزاده شچاخ» در نزدیک محیط بانی «هلوه» را نام برد.
