قبرستان وادی‌السلام، قبرستانی قدیمی و تاریخی در نجف اشرف (در شمال شرقی شهر) است و ۲۰ کیلومترمربع مساحت دارد از جنوب به مرقد امام علی (ع) و خیابان موسوم به علی بن ابی طالب و از شرق به جاده نجف – کربلا و از شمال به منطقه حی المهندسین و از سمت غرب به دریاچه «بحر النجف» می‌رسد.
قدمت وادی‌السلام به بیش از هزار سال می‌رسد و محل دفن بیش از ۵ میلیون نفر از ساکنین نجف اشرف در عراق است که هنوز هم گنجایش بالایی برای پذیرفتن دارد. مساحت این قبرستان ۱۴۸۵ هکتار است. گفته می‌شود قبرستان وادی السلام بعد از بقیع و قبرستان ابوطالب، مهم‌ترین و والاترین قبرستان مسلمین محسوب می‌شود.
بنابر برخی روایات، این قبرستان محل رجعت بعضی از پیامبران و صالحان است و بنابر برخی دیگر از روایات هر مومنی در هر جای دنیا که وفات کند، روح او به این مکان خواهد آمد. قرار گرفتن وادی السلام در شهر نجف، که مرقد امام اول شیعیان حضرت علی (ع) در آن قرار دارد، بر اهمیت این قبرستان افزوده است. زائران عتبات عالیات عراق، این قبرستان را نیز زیارت می‌کنند. مقبره‌های منسوب به هود و صالح از پیامبران پیشین و مقام‌هایی با نام برخی از امامان شیعه در این قبرستان وجود دارد.
کلمه «وادی» در عربی به معنای سیل‌گاه و جایی است میان دو کوه و آبراهی که سیلاب در آن جاری می‌شود و اندک اندک در زمین فرو می‌رود. در فارسی، این کلمه را برای بیابان و صحرا به کار می‌برند. و کلمه «السلام» نزد مسلمانان از نام‌های خدا و در عربی به معنای سلامت از آسیب و آفات ظاهری و باطنی است. کلینی روایتی درباره این قبرستان از امام علی (ع) نقل کرده که در آن، از کلمه «وادی السلام» برای اشاره به آن استفاده شده است. برخی منابع درباره سبب نامگذاری قبرستان وادی السلام برآنند که این نام را پیامبر اسلام (ص) و جبرئیل بر آن نهاده به این معنا که مدفون در این قبرستان از محاسبه و عذاب عالم برزخ معاف و در سلامت است.
ادیب الملک این قبرستان را چنین توصیف می‌کند:
باطن آن قبرستان معلوم است که بهشت جاودان است و مکان ارواح مومنان لیکن در ظاهر نیز قبرستانی به آن شکوه و به آن طراوت و روح در ربع مسکون نیست و مقبره مطهر هود و صالح و پیغمبر در آن جا است.
به نظر می‌رسد که این مکان از قدیم محل دفن مردگان بوده است. روایات دینی، تاریخ این مکان را تا زمان سجده فرشتگان بر آدم پیش برده‌اند؛ چنان که در روایتی منسوب به امام علی (ع)، وقتی خداوند فرشتگان را به سجده بر آدم (ع) امر کرد، آنان در همین مکان بر زمین سجده کرده‌اند. بنابر برخی روایات دینی دیگر، چند تن از پیامبران (ع) در وادی السلام دفن شده‌اند.
جدا از قبوری که در این قبرستان بزرگ موجود است، اماکنی نیز در آن ساخته‌اند که همواره در کانون توجه زائران شیعه قرار داشته است. همچنین بر فراز برخی قبور بزرگان، بناهایی ساخته شده که ارزش مذهبی، تاریخی و هنری دارند.
مقبره هود و صالح
بنابر برخی روایات مرقد دو پیامبر آسمانی، هود و صالح نیز در این قبرستان واقع است. در وادی السلام دو مقبره منسوب به این دو پیامبر وجود دارد. بر این دو مقبره ابتدا به کوشش علامه بحرالعلوم، گنبد و بنایی از گچ و سنگ ساخته شد و در ۱۳۳۷ قمری بنای آن به همت یکی از نیکوکاران ایرانی تجدید و گنبد آن نیز کاشی کاری شد.
مقام‌های امام مهدی (ع)، امام صادق (ع) و امام سجاد (ع)
در بخش شمالی وادی السلام جایی موسوم به مقام امام مهدی (ع) و امام صادق (ع) وجود دارد. در آنجا ساختمانی نسبتا کهن، با دو تابلو و گنبدی به رنگ آبی قرار دارد که مکان نماز آن دو امام را مشخص می‌کند. در داخل ساختمان چاهی است معروف به «بئر امام مهدی (ع)» و اطراف آن را چند قبر فرا گرفته است. بنای این ساختمان به کوشش علامه بحرالعلوم برپا شده است. این بنا تا ۱۳۱۰ قمری باقی بود که در آن سال فردی نام سیدمحمد خان آن را تجدید بنا کرد و اکنون به همان صورت باقی است. او هم چنین گنبدی با کاشی‌های آبی رنگ بر این مقام احداث کرد. در داخل بنا، سنگی وجود دارد که زیارت حضرت حجت بر آن حک شده است. تاریخ کتابت این سنگ ۱۲۰۰ ق است.
در داخل این مکان، مقام دیگری وجود دارد که به امام صادق (ع) منسوب است. از وجه تسمیه این مقام اطلاعی در دست نیست.
حدود یک کیلومتری غرب حرم، کنار دریاچه «بحر النجف» به فاصله حدود ۲۵۰ متر و کنار بقعه صافی صفا مسجد و مقامی به یاد بیتوته و نماز امام سجاد (ع)، احداث شده است. این مسجد گنبد و دیوارهای کاشی کاری دارد و داخل آن محرابی به عنوان محل نماز امام سجاد تعبیه شده است. در دوران صفویه، بنایی در این مکان ساختند که تاکنون پابرجاست. در پایان حکومت عثمانی‌ها، این بنا تعمیر شد و در محراب آن سنگ زیبایی قرار گرفت که حروف مقطعه روی آن نقش بسته است. البته معنای آن برای کسی روشن نیست.
علاوه بر این موارد بسیاری از مشاهیر دینی، سیاسی و اجتماعی شیعه به وصیت خود یا به خواست نزدیکانشان، در این قبرستان دفن شده‌اند که به ظاهر، انگیزه آنان بیشتر همجواری با مرقد امام اول شیعیان بوده است. برخی از مشاهیر شیعه مدفون در این قبرستان عبارت‌اند از:
- سید جمال‌الدین گلپایگانی
- سید محمد باقر صدر
- سید جمال‌الدین افجه‌ای
- سید علی قاضی طباطبای
- رئیس علی دلواری
- محمد حسین کاشف الغطا
- محمد رضا تنکابنی
- سید محمد باقر حکیم
نجفیان جنازه‌های خود را در قسمت‌های جدید این قبرستان که در سمت راست وادی السلام واقع شده، به خاک می‌سپارند. این قبرستان شاید تنها قبرستانی باشد که حدود ۱۴۰۰ سال است مرده‌ها در آن مدفون می‌شوند. در طول جنگ آمریکا با عراق در سال ۲۰۰۳ از این مکان به عنوان پناهگاه سربازان استفاده می‌شد.
همچنین در این قبرستان که به عنوان بزرگترین قبرستان جهان نیز شناخته می‌شود، بسیاری از پادشاهان و و رئیسان و وزیران و فقیران و قربانیان حوادث طبیعی و جنگ‌ها و کشته‌شدگان در کنار یکدیگر دفن شده‌اند.
