عُمَر خَیّام نیشابوری (نام کامل: غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری) (زادهٔ ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ در نیشابور – درگذشتهٔ ۱۲ آذر ۵۱۰ در نیشابور)کهخیامی و خیام نیشابوری و خیامی النّیسابوری هم نامیده شده‌است، همه‌چیزدان،[۵] فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و رباعی‌سرای ایرانی در دورهٔسلجوقی است. گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش «حجّةالحق» بوده‌است، ولی آوازهٔ وی بیشتر با انگیزه نگارش رباعیآتش است که شهرت جهانی دارد. افزون بر آن‌که رباعیات خیام را به بیشترِ زبان‌های زنده برگردان نموده‌اند، ادوارد فیتزجرالد رباعیات او را به زبان انگلیسی برگردانده است که مایهٔ شهرت بیشتر وی در مغرب زمین شده‌است.
بیوگرافی حکیم عمر خیام نیشابوری
غیاث الدین ابوالفتح عمر ابن ابراهیم خیام نیشابوری ملقب به حکیم عمر خیام نیشابوری که با نام های دیگری همچون خیامی، خیام نیشابوری و خیامی النیسابوری نیز خوانده میشد. وی در سده ی پنجم هجری در نیشابور متولد شد و وفات او را در میان سال های 517 الی 520 رقم می زنند. خیام نیشابوری علاقه ای بسیار به فلسفه و منطق داشت، بعضی بر این باور هستند که ایشان فلسفه را در یونان و یا مستقیم از یونانی ها آموخته است.
حکیم خیام دارای لقب حجه الحق بوده از بزرگان زمان خود می باشد و همچنین در مرتبه ی علمی خود بسی بالاتر از ذوق ادبی اش بوده اما به واسطه ی علاقه ی مردم به شعر و طرب، خیام در رباعیات خود شهره و بنام می باشد.
زندگینامه حکیم عمر خیام نیشابوری
در زندگی نامه ی حکیم عمر خیام نیشابوری آمده است که وی متولد خیام در شهر نیشابور بوده؛ شهری که در سده ی پنجم هجری مهد دانش و رویش اساتید بزرگ بوده است. خیام نیشابوری شدیداً استعداد دریافت مطالب سنگین را داشت. در میانسالی به آموختن فقه (احادیث، تفسیر، حکمت، فلسفه و علم نجوم) از استاد بزرگ امام موفق نیشابوری پرداخت. بعد از نوشتن معادله های درجه سوم در سال 449، به دعوت سلطان ملک شاه سلجوقی برای پذیرفتن مدیریت رصدخانه اصفهان به آنجا رفت و این سفر 18 سال به درازا کشید. در این سال ها زیج ملک شاهی را برپا کرد و حدود سال های 458 به اصلاح تقویم پرداخت. وی در دربار ملک شاه علی رقم میل باطنی اش به اختربینی می پرداخته است. به نقل از بعضی منابع خیام پسر ملک شاه را که در کودکی آبله گرفته بود را نیز درمان کرد. در سال 479 خیام نیشابوری اصفهان را ترک کرد و برای ادامه زندگی به مرو (پایتخت جدید سلجوقیان) شتافت. به نقل از غلامحسین مراقبی خیام هیچگاه در فکر ازدواج نبوده و همسر اختیار نکرد.
اوضاع سیاسی و اجتماعی در دوران حکیم خیام نیشابوری مصادف با مجادله ی فرقه های دینی و گرایشات مذهبی بود و از جمله آنها می توان به سنی، شیعه، اشعری و معتزلی که موجب اختلاف نظر ها و اتهام ها گردید اشاره کرد. به اکثر عرفا و علمای دوران حتی امام محمد غزالی اتهام کفر و کافر شدن زدند. در گذشت روز های زندگی عمر خیام نیشابوری دولت آل بویه سقوط کرد و دولت سلجوقی در قیامی بر پا شد. در این دوران که مصادف با وقوع جنگهای صلیبی است، باطنیان ظهور می کنند.
خیام این اقبال را داشت تا بتواند با دانشمندانی از جمله ابن سینا و ابوریحان بیرونی دیدار کند. ابوالفضل بیهقی و نظامی عروضی سمرقندی خیام را بزرگترین حکیم و امام عصر خود می دانستند، از خیام به عنوان جانشین ابن سینا یاد می کردند و او را استاد منطق، ریاضیات، متافیزیک و فلسفه طبیعی می خواندند. القاب حکیم عمر خیام بیش از 35 لقب می باشد که به ایشان نسبت داده می شده است از جمله امام خراسان، ملک الحکماء، فیلسوف الوقت، مسلط بر تمامی اجزای حکمت و ریاضیات و معقولات.
کتاب خیام نیشابوری
خیام نیشابوری در سال 449 کتابی با عنوان رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله که در مورد معادله های درجه سوم بود را تحت سر پرستی ابوطاهر (قاضی القضات سمرقند) نوشت؛ این کتاب در زبان عربی نوشته شد. در سال 456 مهم ترین کتاب خود در باب ریاضی را به نام رساله فی شرح اشکل من مصادرات اقلیدس که در آن نظریه نسبت ها و خطوط موازی را به تفسیر ارائه داده است. بعد از سال 479 رساله های میزان الحکم، قسطاس المستقیم و مشکلات الحساب را در مرو نوشت. از دیگر تالیفات خیام می توان به لوازم الامکنت در باب هواشناسی، نوروزنامه از آثار ادبی (آیین پادشاهان ایرانی)، خبر و مقابله، القول علی اجناس التی بالاربعاء در مورد موسیقی، رساله کون و تکلیف به زبان عربی، رساله روضه القلوب، رساله ضیاء العلی، صورت التضاد، ترجمه خطبه ابن سینا، رساله ای در مورد صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب، رساله مشکلات الایجاب و ر طبیعیات، رساله معراجیه و چندین اثر دیگر اشاره کرد.
رباعیات خیام در کتبی با همین نام به چاپ رسیده است که به کوشش بعضی از هم دوران های خیام از آثار آنها 19 بیت رباعی به دست آمده است. منبع اصلی کتاب خریده القصر نوشته عمادالدین اصفهانی می باشد که 50 سال بعد از فوت خیام نوشته شده و در آن رباعیات این حکیم بزرگ را می توان مشاهده کرد.
رباعیات خیام
اشعار خیام پس از او به شهرت بالایی رسیدند، وی در زمان خویش به علم ریاضیات، ستاره شناسی (علم نجوم)، فلسفه و منطق می پرداخته است و کمتر کسی در آن زمان از ابیات و رباعی های او در جریان بوده است، خیام به فیلسوف بودن و ریاضی دانی شهرت داشت. اما امروزه رباعیات خیام شهرتی جهانی دارد به اندازه ای که او را یک شاعر قدر نیز می دانند. 19 رباعی خیام که از کتب هم عصر ایشان یافت شده در یک اثر تحت عنوان رباعیات خیام گرد هم آمده است.
در باب وفات حکیم عمر خیام ابتدا شکیاتی بود که ایشان در چه سالی فوت کرده اما با بررسی های تذکره نویسان مشخص گردید که در سال 517 هجری قمری از دنیا رخت برکنده است. آرامگاه عمر خیام در شهر نیشابور و در باغی باشکوه همجوار امام زاده محروق دفن شده است.
بگزیده ای از رباعیات عمر خیام
بنگر ز جهان چه طرف بر بستم ؟ هیچ
وز حاصل عمر چیست در دستم ؟ هیچ
شـمع طـربم ولی چـو بنـشستم هیچ
من جام جمم ولی چو بشکستم هیچ
**********
چون مرده شوم خاک مرا گم سازید
احوال مــرا عبرت مــردم سازید
خاک تن من به باده آغشته کنید
وز کـالبدم خشت سر خم سازید
