شناخت جاذبه های گردشگری شهر زیبا و تاریخی گراش

گِراش شهری است در جنوب استان فارس که در فاصلهٔ ۳۵۵ کیلومتری جنوب شرقی شیراز و ۲۷۰ کیلومتری شمال غربی بندرعباس قرار دارد. این شهر مرکز شهرستان گراش است. جمعیت گراش بنابر آخرین سرشماری سراسری، ۳۴٬۴۶۹ تن (شامل ۱۰٬۲۰۷ خانوار) گزارش شده‌است، که از این لحاظ پانزدهمین شهر استان فارس و دویست و چهل و سومین شهر ایران به‌شمار می‌رود.

گراش در ارتفاع ۹۱۴ متری از سطح دریا، در منطقهٔ ناودیسی زاگرس واقع شده‌است. این شهر در دشت گراش از شمال و جنوب به وسیلهٔ کوه‌های سرخ و کوه‌های سیاه محصور شده‌است.بلندترین قلهٔ مشرف به شهر، بُنِ مُرُک نام دارد که یکی از قله‌های کوه سیاه در جنوب غربی شهر است. آب و هوای گراش گرم و خشک است و در سال ۲۰۱۸ میلادی، میانگین دمای طول روز آن بین ۱۷ تا ۲۶ درجهٔ سلسیوس متغیر بوده‌است.

بنای اولیهٔ شهر گراش حول قلعهٔ همایون‌دژ شکل گرفته‌است که در بالای کوه کلات قرار دارد. این قلعه به صورت متناوب مرکز حکومتی نیمه‌خودمختار بوده که با نام حکام لارستان و بنادر شناخته می‌شده‌اند. کوه کلات امروزه در مرکز شهر قرار گرفته و به نماد شهر تبدیل شده‌است.

مردم گراش اچمی بوده و زبان رایج ایشان نیز اَچُمی است. شهر گراش با دارا بودن ۱۵ اثر تاریخی از دوره‌های مختلف که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند، یکی از شهرهای تاریخی جنوب استان فارس محسوب می‌شود.

شهرستان گراش از جمله نقاط گرمسیری استان فارس بشمار می‌رود و بهترین فصل برای سفر به آن منطقه و دیدن دینی‌های آن، فصل زمستان و ماه‌های اول فصل بهار است. این شهرستان مردمانی خونگرم و میهمان‌نواز دارد که همواره پذیرای مسافران و گردشگران بوده‌اند.

 جاذبه های تاریخی و گردشگری گراش

سد تنگ آب

سد تنگ آب که در تنگه‌ای به همین نام در جهت جنوب غربی گراش واقع در کوه سیاه در زیر قله‌ای به نام «بُنِ مُرُک» قرار دارد و مربوط به دوره ساسانیان است که در دوره صفویان بازسازی شده و سه پشت‌بند جهت جلوگیری از تخریب آن ساخته شده‌است. مصالح استفاده شده در سد و پشت‌بندهای آن سنگ و ساروج بوده و جوی آبی از همان جنس، جهت آبیاری مزارع، از کنار سد تا دشتی موسوم به دشت بَرا (دشت بالا) کشیده شده‌است که در مسیر این جوی تا دهانه‌های تنگه دو استخر ساروجی نیز احداث گردیده‌است. هم‌اکنون پشت این سد به‌طور کامل با رسوب پر شده و در روی آن درخت‌های کنار مشاهده می‌شود. این بنا از تابستان ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

مجموعه تاریخی هفت برکه

هفت برکه، مجموعه‌ای از هفت آب انبار در اندازه‌های مختلف است که در فاصلهٔ کمی نسبت به هم قرار دارند و در مسیر رودخانه فصلی بنام بزئرد (bezerd) در محلهٔ ناساگ واقع است. از این هفت آب‌انبار، پنج حلقهٔ آن دارای سقف گنبدی شکل و دو حلقهٔ دیگر بدون سقف است که بزرگترین و معروف‌ترین آن‌ها به برکهٔ حاج ابوالحسن مشهور است.هفت برکه گراش به ثبت ملی رسیده‌اند.

برکه کل (گنج البحر)

این بنای تاریخی و با شکوه یکی از عجیب‌ترین و به احتمال زیاد، بزرگترین آب انبار تاریخی ساخته شده در ایران است.قدمت این آب‌انبار به دوره ی قاجار و حدود ۲۰۰ سال پیش می‌رسد. این بنا که برای مصارف کشاورزی و آب آشامیدنی مردم ساخته شده، هنوز به عنوان منبع آب برای مصارف کشاورزی کاربرد دارد. قطر داخلی این برکه ۲۹ متر و عمق آن ۲۱ متر است. مخزن آن همانند اکثر آب‌انبارهای موجود در گراش، دایره‌ای شکل بوده و مصالح استفاده شده در آن از ساروج است.

این آب‌انبار به عنوان یکی از نمادهای اصلی تاریخ گراش شناخته می‌شود. این آب انبار سقف دار طراحی شده‌است، اما در میان مردم دو روایت در این مورد وجود دارد. برخی می‌گویند که معماران موفق به ساختن سقفی برای آن نشده‌اند و عده‌ای معقتدند سقف این آب انبار در زمین‌لرزه سال ۱۳۳۹ منطقه لارستان به طور کامل فروریخته است.
متاسفانه کتیبه یا نوشته‌ای درباره آن به دست نیامده‌است. سازنده این آب انبار حاج اسدالله از نیک‌اندیشان محلی و برادر فتحعلی‌خان حکام آن روزهای لارستان است. حاج اسدالله برکه ای دیگر و همچنین مصلای قدیمی گراش را نیز ساخته‌است.

قلعه همایون دژ

قلعه گراش یا همایون دژ مربوط به دوران‌های تاریخی پس از اسلام است که در شهر گراش، بلندترین نقطه کوه مشرف به شهر واقع شده است.
دژ تاریخی گراش واقع در شهرستان گراش، استان فارس که کلات هم نامیده می‌شود مربوط به عصر شاه زندو و پیش از آن است.
امیر محی‌الدین از طرف سید عفیف الدین شاه زندو مامور فتح این قلعه شده با دلاوری بر آن چیرگی می‌یابد.

این دژ تاریخی در ادوار مختلف مرکز حکومت بود و در این اواخر در درگیری نیروهای رضاشاه پهلوی با زادان خان گراشی بناهای آن به وسیله هواپیما بمباران شده و آثارش از بین می‌رود. این قلعه که در حال حاضر، فقط مخروبه‌های آن باقی است، بر روی تل بزرگی به ارتفاع ۱۰۷۰ متری، از سطح دریا، بنام «کلات» قرار دارد که شهر گرداگرد آن، توسعه یافته‌است.
این قلعه نظامی، یکی از نقاط مهم منطقه بوده که ساخت آن، مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی بوده‌است.
علأالدوله در تاریخ لارستان می‌نویسد: این قطعه، دارای سه قلعه فوق هم بوده که قلعه‌اول محل سکونت مردم قریه گراش بوده و قلعه دوم، محل تفنگچیان و مستحفظین قلعه و قلعه سوم آن محل سکونت حاکم گراش و خانواده‌اش بوده‌است.

این قلعه دارای آب‌انبار، مسجد، حمام، عمارت عالیه، مأمن و پناهگاه مردم لارستان بوده است. در سمت شمالی خانه‌ای بزرگ که به حاکم وقت تعلق داشته و به نارنج قلعه موسوم بوده با دو برج دیده‌بانی در قسمت شمالی و اطاقهای آینه کاری درقسمت شرقی بنا وجود داشته است.
در سمت جنوبی بالای در ورودی، برجی بنام «برج بارگاه» نیز وجود داشته است.

حمام دهباشی

تنها حمام قدیمی به جای مانده در گراش است. همچنان که از نام آن پیداست توسط دهباشی کربلایی علیرضا گراشی در اوایل سلسله قاجاریه ساخته شده است. این حمام دارای زیربنای ۲۴۴ متر مربع می باشد و از آجر، آهک، سنگ و ساروج ساخته شده است و از سه بخش : سالن اصلی حمام، خزینه و رختکن تشکیل گردیده است و در قسمت شمالی این بنا چاهی به نام سیدعالی جهت تأمین آب آن در نظر گرفته شده است.

در حال حاضر بخشی از این حمام آسیب جدی دیده است ولی شهرداری گراش با خرید زمین هایی که این حمام را احاطه کرده ند ، قصد مرمت و بازسازی این حمام جهت استفاده از آن ، با کاربری سفره خانه سنتی و گالری هنری دارد.

دهباشی کربلایی علیرضا گراشی که پدر فتحعلی خان گراشی بیگلربیگی لارستان و بنادر و حاج اسداله بانی مجموعه ذهباشی معروف گراش می باشد، آب انبارهای زیادی را نیز در سطح شهر و کوه های اطراف گراش که به نام خود او موسوم هستند به یادگار گذاشته است.این بنا در سال ۱۳۹۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

برکه حاج اسد الله

برکه حاج اسدالله، پس از برکه کل بزرگ‌ترین آب انبار تاریخی این شهر است. این آب‌انبار داری شش دهنه و سقف گنبدی عظیمی است که بر روی آن با مصالح سنگ، ملات گچ و اندود ساروج، گرفته شده‌است و سنگ پله‌های پاکنه (pakona) آن در بدنهٔ شرقی تا انتهای مخزن ادامه دارد.

در بالای طاق یکی از سردرها سنگ لوحی نصب شده‌است که حاوی ابیاتی است که بانی آن سروده‌است. این بنا از تابستان ۱۳۸۰، از سوی میراث فرهنگی کشور در شمار آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

مسجد آخوند

مسجد آخوند گراش یکی از قدیمی‌ترین مسجدهای بر جای مانده در گراش است که در محلهٔ ناساگ واقع شده‌است. این مسجد توسط شیخ عبدالحسین و برادرش شیخ محمدباقر، بنا شده‌است که دارای دو سنگ لوح می‌باشد؛ یکی مربوط به بنای مسجد که سال ساخت این بنا با توجه به تاریخ ذکر شده در نوشته، سال ۱۰۴۵ هجری قمری بوده و توسط حاج زینا آخوند و پسرش ابراهیم بنا شده‌است.

سالن این بنا، دارای طاق‌های تیزه است که بر روی چهار ستون حمال در چهار بَرِ آن قرار گرفته‌است و در چهار ضلع سالن طاق‌نماهایی در مقابل هر کدام از طاق‌ها ساخته شده‌است. شبستان مسجد نیز دارای چهار ستون دایره‌ای شکل با طاق‌های هلالی در جهت شرقی-غربی و سقفی هلالی شکل است و حیاط آن در جهت شرق بنا ساخته شده‌است، این بنا شامل سالن اصلی، حیاط و شبستان است.

سد گمپو فداغ

سد گمپو سدی تاریخی واقع در محمدزینا دهستان فداغ از توابع شهرستان گراش در جنوب استان فارس، یکی از نقاط دیدنی استان فارس در جنوب ایران است.این سد تاریخی در چند کیلومتری جنوب شرقی محمدزینا واقع شده و از آثار دوره ساسانیان است.

مصالح ساختمان سد از سنگ و ساروج می‌باشد .ارتفاع تاج سد حدود25متر و عرض آن20متر و ضخامت سد6متر می‌باشد.قدمت ساخت این سد بر طبق آثار به جامانده و برسی‌های صورت گرفته به حدود800 سال قبل باز می‌گردد.و در جریان حمله افغان‌ها قسمتی از آن مورد تخریب واقع شده‌است.در پایین دشت سد چشمه ای واقع شده که آبش برای درمان بیماری پوستی و روماتیسم مفید است.این بنا در تاریخ 1378/1/9 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

کنار زیارت

کنار زیارت مربوط به دوره صفوی است زیارتگاهی است واقع در ۱۳ کیلومتری غرب گراش که بواسطه وجود درخت کنار (سدر) کهنسالی به قطر حدود سه متر که در مجاورت آن، بقعه‌ای ساخته شده مورد احترام و تقدیس مردم قرار گرفته است.

حسینیه اعظم

حسینیهٔ اعظم به علت عظمت و شکوه خاصی که از لحاظ معماری اسلامی در آن به چشم می‌خورد مورد توجه مسافران و توریست‌ها قرار گرفته‌است.

این بنا که از آغاز ساخت آن تا کنون دوبار بازسازی، تغییر شکل و همچنین گسترش یافته‌است، شامل دو سالن مردانه و زنانه، حیاط، وضوخانهٔ زنانه و مردانه، سقاخانه، آشپزخانه، اتاق‌ها و باغچه‌هایی در دو سوی دالان ورودی بوده و در گوشهٔ شمال غربی بنا پاساژی با کاربرد تجاری ساخته شده‌است.

وسیع و بدون ستون بودن سالن‌ها، کاشی هفت رنگ نمای بیرونی، مناره هاو همچنین درب‌های معرق کاری شدهٔ آن از مشخصات بارزی است که به زیبایی و شکوه این حسینیه افزوده‌است.

خانه تاریخی استاد علیپور

خانه استاد علیپور در شهرستان گراش، بخش مرکزی، روستای ریاب در استان فارس واقع شده و مربوط به دوره قاجار است . این اثر در تاریخ ۲۲ مرداد ۱۳۸۴ با شمارهٔ ثبت ۱۳۱۷۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و به گنجینه‌ی میراث فرهنگی گراش اضافه شده است .

خانه علیپور، یادگار مرحوم استاد امیدعلی علیپور از معماران سنتی و شاخص گراش می باشد که توسط شورای اسلامی شهر گراش و با همکاری انجمن مردمی معرفی و حفظ آثار و بناهای تاریخی و فرهنگی گراش (ایکوموس) خریداری شده و به عنوان دوازدهمین اثر ثبت ملی میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان گراش، تبدیل به نخستین اقامتگاه گردشگری در جنوب استان فارس شود. این خانه منحصر به فرد را در جهت حفظ آثار میراث فرهنگی قرار داده و بعد از اینکه کار مرمت و آماده‌سازی این بنا به اتمام رسد به عنوان اقامتگاه گردشگری مسافران و توریست ها قرار می گیرد .

این خانه با ۴۵۰ متر مربع مساحت، یکی از زیباترین خانه‌های سنتی گراش است که در بافت تاریخی شهر گراش قرار دارد. تزیینات بسیار زیبا، هندسه نیم دایره‌ای طاق‌ها، نورگیرهای فضاهای داخلی که هر کدام تزیینات بسیار خاص و زیبایی دارند.

حیاط مرکزی با رعایت اصول مقیاس انسانی، نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. با برگزاری تور گراش‌گردی ، این بنا به عنوان یکی از زیباترین خانه‌های سنتی شهر گراش، به گردشگران معرفی شد و زیبایی و معماری خاص آن مورد توجه قرار گرفت.

تپه باستانی گال

تپهٔ گال که در زبان محلی به آن بَئر گال گفته می‌شود، یکی از آثار دوران پیشاتاریخ در گراش است. به گزارش سازمان میراث فرهنگی، با توجه به کشف سازه‌هایی از خشت خام در اندازه‌های بزرگ و در عمق ۳ متری از سطح زمین و نیز ظروف سفالی و دست‌سازهای سنگی، قدمت تپهٔ گال و سکونت در اطراف آن، به چهار هزار سال می‌رسد.

در امتداد تپهٔ گال، تپه‌های دیگری نیز قابل مشاهده هستند که در زبان محلی به آن‌ها جاشهر گفته می‌شود. با توجه به این که این جاشهرها هنوز مورد کاوش‌های کارشناسانه و مطالعات تخصصی قرار نگرفته‌اند، می‌توان به روشن شدن زوایای تاریکی از تاریخ کهن گراش و منطقهٔ جنوب فارس امیدوار بود.

برکه چارتاخ/چهارطاق

آب انباری است که به لحاظ داشتن چهار طاق در جلوی دهانه شرقی آن، با دیگر آب انبارهای گراش تفاوت دارد. این آب انبار در خارج از شهر، در نزدیکی صحرایی موسوم به باغ موسی واقع است که به علت از بین رفتن سنگ لوح، بانی این باغ و همچنین سال ساخت آن به طور دقیق مشخص نیست. این آب انبار (برکه حاج حسن)، به همت شخصی به نام حاج حسن (برادر حاج اسدالله، بانی آب انبارهای کشکول و کل) ساخته شده است .

این آب انبار، دارای چهار دهنه شرقی، غربی، شمالی و جنوبی است و همچنین برخوردار از دو مجرای ورودی آب در کنار دهانه غربی و شمالی بوده که سنگ پله های آن در کنار دهانه شرقی ساخته شده است. طاقهای دهنه ها، سردرها و همچنین چهار طاقی که طاق های آن، رو به چهار جهت اصلی قرار دارد و طاق غربی آن، که همان دهانه آب انبار است، به شکل تیزه دار بوده و مصالح به کار رفته در طاق ها و همچنین دیوار بدنه (شاوره shavara) آب انبار، سنگ و ملات گچ و مصالح به کار رفته در مخزن و طاقهای مجراهای ورودی و خروجی که به شکل تویزه ساخته شده است، از سنگ و ملات ساروج تشکیل گردیده است.

حسینیه سنگ آب (سنگ آوی)

این بنا به همت حاج اسدالله، فرزند دهباشی کربلایی علیرضا گراشی در سال 1282 هجری قمری بنا شده است. علت نامگذاری این حسینیه به “سنگ آوی” (sang aowi) این است که ظرف سنگی بزرگی به شکل U در زیر طاقی به تزیینات مقرنس در کنار درب ورودی ساخته شده، قرار دارد که به منظور نگهداری از این ظرف، در سقف طاق، سوراخی تعبیه شده است که از طریق این سوراخ، آب باران از پشت بام حسینیه به داخل این ظرف سرازیر می شود.

از این ظرف در مناسبتهای مذهبی جهت تهیه شربت برای عموم استفاده می شده است. در بالای درب ورودی سنگ نوشته ای نصب شده  و ابیاتی که توسط خود بانی سروده شده است، بر روی آن حک گردیده است. این بنا شامل یک سالن روضه خوانی ، یک ایوان بزرگ روبروی سالن ، یک آشپزخانه ، چند اطاق انباری ، حیاط و حوض قدیمی است. لازم به ذکر است که این بنا دارای دو بادگیر، در دو طرف شرقی و غربی ایوان بوده است اما در حال حاضر فقط قسمت های هدایت کننده باد به طرف پایین سالم مانده است. سالن روضه خوانی آن دارای 9 در، به فواصل مساوی است که هفت درب آن رو به حیاط و دو درب دیگر، یکی در راهرو شرقی و دیگری در دالان ورودی باز میشود. بالای درب هایی که رو به حیاط باز می شوند، پنجره های چوبی گره کاری شده و در فواصل بین پنجره ها طاق نماهایی به اندازه پنجره ها ساخته شده است. در مقابل هرکدام از پنجره ها و طاق نماها و در پایین هر طاق نما، طاقچه ای تعبیه شده است. این سالن به ارتفاع حدود یک متر از سطح حیاط قرار دارد که پله هایی در جلو درب اول، وسط و آخر ساخته شده است. سقف آن، مانند خانه های قدیمی گراش با تیرهای چوبی بزرگ و کوچک تیرومئر (tir-o-mar) پوشانده شده است و ایوان آن، به ارتفاع حدود یک متر از سطح حیاط واقع شده و ورودی به ایوان از طریق پله هایی که در راهرو شرقی قرار دارد، میسر است.

موزه مردم شناسی

یکی از زیباترین خانه های سنتی گراش خانه شهیدان عظیمی است، ایوان های بسیار زیبا و منظم و حیاط مرکزی احساسی متفاوت به هر بیننده این بنای زیبای تاریخی منتقل می کند.این بنا به پیشنهاد انجمن دوستداران میراث فرهنگی گراش مخصوصا شخص آقای صلاحی به موزه مردم شناسی گراش تغییر یافته است و وسایل های قدیمی اداب و رسوم  زندگی مردم گراش در این مکان قابل مشاهده است.

    با مشاهده فضا و پلان آن ورودی خانه به صورت L شکل است و بلافاصله پس از گذشتن فضای فیلتر ورودی وارد حیاط مرکزی می شویم که نقطه مشترک همه خانه های سنتی گراش است اما آنچه که بسیار در این خانه حس فضایی را تغییر می دهد عدم استفاده از ایوان  یکپارچه از کف تا سقف طبقه دوم است .

در این خانه هر طبقه برای خود ایوان دارد که دقیقاً مانند پلان همکف پلان طبقه اول با ستون های و فضایی که در عمق آن است محصور شده است و ما در این خانه ایوان را به صورت یکپارچه نمی بینیم.

خانه محسن زاده

این خانه در اوایل دوره پهلوی دوم ساخته شده است و جنوب غربی شهرستان گراش واقع است . این خانه یکی  از نادرترین بناهایی است در گراش که ورودی آن به صورت هشتی تعریف شده و تزئینات زیبایی در بدو ورود به خانه دارد .

بعد از عبور از فضای ورودی مطابق سبک خانه های این منطقه به حیاط مرکزی می رسیم  و جه مشترک بیشتر خانه ها در گراش وجود گیاه و حوض آب در وسط حیاط است یکی از نکات جالب در خانه محسن زاده اختلاف سطح های طبقه همکف و  اول هر قسمت از مجموعه با دیگر قسمت های خانه است و در عین حال یکپارچگی سطوح دیوارها در حیاط مرکزی است بطوریکه برای دسترسی به هر بام یک فضا باید راه پله جداگانه را انتخاب کرد . راحتی و حس صمیمت در فضای خانه محسن زاده با ایجاد ایوان های در سمت غرب و جنوب است و مسیر رسیدن به ایوان به وسیله دو پله در گوشه های ایوان حل شده است . قابل ذکر است ایوان جنوبی رو به کلات است اما بنای رو به ایوان از نظر ارتفاع ، به قدری بلند است که دید مستقیم کلات را به خانه می پوشاند ، به جز ایوان ها که طاق های آن به صورت زیبا و سبک عربی تزئین شده است دیگر طاق ها در طبقه اول هیچ نوع تزئیناتی ندارند .

نکته جالب در خانه محسن زاده در طبقه اول بازشو های نسبتاً کوچک در قسمت شرقی خانه است که این رفتار تکرار شده است.با توجه به این نکته در خانه محسن زاده هماهنگی و تقارن طبقه همکف و طبقه اول در نما شاخص تر است ، بادگیر در گوشه خانه بنا شده است . استفاده از تزئینات بر روی چوب گز و سقف کاذب تزئینات که در دوره پهلوی شاهد بوده ایم در این خانه نیز دیده می شود . در کل می توان عنوان کرد خانه محسن زاده رویکرد فضاهایی را دارد که از فشردگی بسته بودن فضاهای خانه قهرمان خان گامی فراتر نهاده و کیفیت فضاها بیشتر شده است .

غدا و خوراکی های محلی شهر گراش

کباب گراشی: یک غذای محلی است که قدمت زیادی در این منطقه دارد و بخشی از آیین‌های جشن‌های گراش را به خود اختصاص داده‌است.حلوا مسقطی: یک نوع شیرینی است که مواد اولیه آن نشاسته، روغن، شکر، زعفران، هل و گلاب است و از انواع مغز پسته و بادام برای تزئین آن استفاده می‌گردد.مهوه: سس محلی است که بر اثر تخمیر طبیعی ماهی ساردین به دست می‌آید و با نان خورده می‌شود. این سس حاوی فسفر، کلسیم و چربی زیاد است.