اسفدن شهری است در استان خراسان جنوبی. این شهر از توابع بخش مرکزی و در فاصله 57 کیلومتری شرق قاین قرار دارد.
تاریخچه شهر اسفدن
اسفدن از قدمت زیادی بر خوردار بوده که بقایای شهر قدیمی و منابع تاریخی گویای آن می باشد . از اسفدن در منابع تاریخی بنامهای اسندی ،اسپیدان ،اسفیدان یاد شده است .
آلفونس گابریل در سال 1932 میلادی از اسفدن گذشته چنین می نویسد :
((زیر کوه بسیار حاصلخیز بوده و غلات و پنبه و ابریشم به عمل آمده و ابریشم آن را صادر می کرده اند و برخی آبادی ها همچون استند و اسفد که مستوفی از آن ها نام برده هنوز هم وجود دارد . دهکده های زیبای زیر کوه جزو خاطرات شگفت آور ما در ایران بودند . در اسفدن مردم تابستان را در باغ های بیرون از آبادی سپری می کردند . در شمال غربی اسفدن ، بقایای یک شهر قدیمی وجود داشت .))
اطراف شهر قدیمی اسفدن را برجهای از جمله برج مراد ،یوسف ،برج صدق دربر می گرفت ،ودر میان آن قلعه ای واقع و هر یک از ساکنیبن درآن خانه ای داشت . کوچه هایش تنگ و سر پو شیده با معابر پر پیچ و خم ، این شهر دارای دو دروازه بود که نگهبانان ورود و خروج مردم را کنترل می کردند . این قلعه گر چه در برابر حملات ترکمنها تا حدودی پایداری می کرد اما از نام خندق خونین ،چنیند برمی آید که اطراف قلعه را خندقی محاصره نموده و هجوم ترکمنها و قتل عام مردم و خاطرات تلخ آن هنوز در اذهان مردم باقیست . حوضهای درون قلعه محل انباشت انباشت آب بود و اهالی تا چند سال قبل حوض استاد کاظم استفاده می کردند .
این شهر تاریخی که تا چند سال قبل آثارش برجا بود متا سفانه توسط آنها که باید از میراث خویش پاسداری کنند ویران شد . امروزه از شهر قدیمی تنها بقایای مسجد کهنه بجا مانده که هنوز محل پختن آشهای نذری بانوان اسفدن می باشد .
اسفدن در کتاب فرهنگ جغرافیایی خراسان اثر وزرات جنگ بریتا نیا چنین معرفی شده اشت . (( اسفده با اسفید بن (اسفدن)روستایی است در بلوک پشتکوه منطقه قاین خراسان که در پای کوه آهنگران قرار گرفته است این آبادی در فاصله 27 مایلی شهر قاین در کنار جاده هرات واقع است . در سمت شمال غرب چندین برج کوچک باد آورایام تهاجم ترکمنهاست که بر روی دشت مشاهده می شود .
جاهای دیدنی اسفدن
دشت اسفدن
دشت اسفدن در فاصله میان کوهستان شاسکوه در شرق و رشته کوه های شرقی قاین ( کوه پشوش – کوه سیلی ) در غرب منطقه قاینات واقع است که شامل دو دق بالا و شکافته در مرکز آن می باشد .
و به دلیل هوای نسبتاً خنک ، نزدیکی به ارتفاعات مرتفع شاسکوه ، نزدیک چندین مخروط افکنه بزرگ خاک حاصلخیز دارای پوشش گیاهی و جانوری بسیار غنی و مستعد می باشد که بعنوان یکی از مناطق حفاظت شده سازمان محیط زیست ثبت شده است .منطقه شاسکوه و دشت اسفدن مورد علاقه مارگیران است . موسسه سرم سازی حصارک کرج جهت تهیه دارو های مهم ، مارهای سمی را خریداری می کند . فصل مارگیری اواخر پاییز تا اوایل زمستان و دیگری اول بهار تا آخر تابستان است . انواع مارهای منطقه عبارتند از : جعفری_کبری _شتری _عینکی _ شاخدار و مار سیاه می باشند .
منطقه شکارممنوع شاسکوه
منطقه شکار ممنوع شاسکوه اسفدن در سال 1380 با وسعت 114650 هکتار از طرف محیط زیست قاین به عنوان منطقه شکار ممنوع معرفی و مورد حفاظت قرار گرفت.
منطقه خراسان جنوبی، کوهها و برآمدگیهای عمده منطقه شاسکوه مربوط به دوران دوم و سوم زمین شناسی است که جنس کانی‌ها و سنگهای آن بیشتر از آهک، دولومیت، شیست رسوبی، فیلیت، کنگلومرا، ماسه سنگ، چرت، ژیپس، شیل، مرمریت و بعضا کانی‌های آذرین مثل گرانیت، کانی های دگرگون شده و آزبست نیز در بین سایر رسوبات منطقه قابل رؤیت است.
قابلیتهای زیستی این منطقه در سالهای گذشته مورد بی‌مهری بوده و پوشش گیاهی و حیات جانوری به سرعت نابود شده است.
در بین سنگهای رسوبی منطقه فسیلهای متنوعی از نرم‌تنان و دوکفه‌ای‌ها مربوط به دورانهای قبل زمین شناسی نیز به چشم می‌خورد که از لحاظ زمین شناسی و مطالعات علمی بسیار با ارزش محسوب می‌شوند. شناسایی فسیلها و تشخیص سن دقیق آن نیازمند مطالعات دقیق دیرین شناسی در منطقه است.
بخش کوهستانی، بیشترین مساحت منطقه را به خود اختصاص داده است. رشته کوه شاسکوه به طول 33 کیلومتر در جهت شمال غربی- جنوب شرقی و در سمت شرق منطقه کشیده شده و مهمترین بخش منطقه از نظر تنوع زیستی است.
وجود یالهای ستیغ و دره‌های عمیق، حفره‌ها و فرو رفتگی‌ها در محیط کوهستان، زیستگاه خوبی برای انواع گونه‌های جانوری فراهم کرده است.
قسمت تپه ماهوری زیستگاه قوچ و میش بوده و در قسمت دشتی می‌توان گونه‌های با ارزش جانوری از قبیل هوبره و زاغ کویری را مشاهده كرد. وجود جنگلهای تنک بنه و بادام وحشی به عنوان ذخیره‌گاهی است که از تنوع ژنی قابل ملاحظه‌ای برخوردار است. پستانداران مختلف از جمله کل و بز، قوچ و میش، گربه پالاس، کفتار، زرده بر و پرندگان مختلفی از جمله هوبره، زاغ بور، انواع عقاب و پرندگان گوشتخوار و انواع گنجشک سانان در این منطقه زیست می‌کنند.
تنوع در پستی و بلندی منطقه باعث نوسان حرارتی و طبعا شرایط اقلیمی متفاوتی را به خصوص از نظر نوع بارش در منطقه ایجاد کرده است که به دنبال آن تنوع گیاهی کم نظیر از نوع خشکی‌زی، آبدوست، مقاوم به شوری، گیاهان علوفه‌ای، بوته‌ای، درختچه‌ای و درختی قابل مشاهده است. می‌توان گفت در این منطقه تضادها در کنار هم جمع شده‌اند.
درختLonicera persica را می‌توان در کنار بنه و بادامشک و گیاهان بوته‌ای یافت. درخت پده که آبدوست هست را می‌توان حوالی درختچه‌های مقاوم به خشکی یافت یا Vitex negundo( پنج انگشت) از تیره شاه پسند که جزو فلور منطقه خلیج عمانی و مناطق گرمسیری است، در حاشیه منطقه یافت میشود.
وجود زیستگاههای منحصر به فرد ساختار توپوگرافیکی منطقه قابلیت زیستگاهی برای جانوران مختلف را فراهم کرده است.
صخره‌های صعب‌العبور زیستگاه، کل و بز است. این زیستگاه قابلیت رها سازی پلنگ را نیز داراست که در گذشته نه چندان دور در این صخره‌ها زیست مي‌كرده است.
وجود غارها و شکافهای عمیق شرایط مناسبی را برای پناه و زیست بعضی گربه سانان و دیگر پستانداران گوشتخوار مهیا کرده است.
همچنین سنگابهایی برای تأمین آب وحوش در بعضی نقاط صخره‌ای یافت میشود که فاکتور مهمی برای حفاظت و در امان ماندن از تیررس شکارچیان محسوب میشود.
وجود صخره‌های رف‌دار(طاقچه مانند)، مکان خوبی برای زادآوری پرندگان شکاری بزرگ از جمله عقاب کوهستان، کرکس، عقاب طلایی و دیگر پرندگان شکاری است.
با توجه به توان اکولوژیکی بالای منطقه می‌توان از ضربات و لطمات وارده به آن جلوگیری کرد.
سوسمارها که از جمعیت بالایی برخوردار و در سطح وسیعی از ایران پخش شده‌اند، در منطقه شکل ممنوع شاسکوه و دشت اسفدن انواع آنها را می‌توان دید.تنوع و تراکم مارمولکها نسبت به ارتفاع منطقه متفاوت است، تعدادی از سوسمارها در مناطق دشتی و لابلای بوته زارها صخره‌ای و پرشیب ارتفاعات منطقه زیست می‌کنند که در تشکیلات جانوری و حیات وحش سهم بسزایی دارند.
از نیم قرن پیش به این طرف نقش این حیوانات در طبیعت و تعادل اکوژیکی و در رابطه با مسائل اقتصادی، بهداشتی، مورد بررسی قرار گرفته است.تاکنون طرح جامع و در خور توجهی در مورد سوسمارها صورت نپذیرفته و نوع رفتار مارمولکها در شرایط مختلف از جمله دما، رطوبت و نور متفاوت است. بیشتر آنها در دمای بالا فعالیت دارند. غذای عمده آنها نيز حشرات است.پرندگان مهاجر زمستانی قاینات سرسبز، خودکا، کشیم، حواصیل سفید، حواصیل خاکستری و پرندگان مهاجر تابستانی قاینات آبچلیک، سلیم و لک لک سیاه از جمله پرندگان سرگردان منطقه است.
دره هندوستان اسفدن
دره هندوستان در 15 کیلومتری جاده اسفدن به قاین از مناطق تفریحی شهر اسفدن می باشد و هم ساله در فصل بهار میزبان گردشگران است. آب سرد این دره و همچنین وجود درختان متنوع بر زیبایی این منطقه افزوده است. همچنین بوته‌های قیچ، تاغ و دشتی و گل‌های شقایق نیز جذابیت این منطقه را چندین برابر کرده است.
پوشش گیاهی این منطقه در قسمت کوهستانی شامل درخت‌های انجیر وحشی، بنه، پسته کوهی، بادامشک و گز است و بوته‌های آویشن و زیره نیز در این منطقه به فراوانی یافت میشود.
آب النگ و چهل سنگ آب از دیگر جاذبه‌های منطقه تفریحی دره هندوستان است.
مزار سنگ سفید: ارامگاه استادوعابدی است که روزی چهارصد شاگرد داشته واز فارسی تا قندهار پیوسته مشتاقان علم در محضر او تلمذ مینمودند.این مزار شبهای چهارشنبه شور وغوغایی است وزنان اسفدن با خواندن روضه وبرای بر آمدن حاجات از این پیر وسالک راه خدا مدد میجویند. البته شرح حال قاضی نورالله در کتاب بزرگان قاین مفصل آمده است.
قبرستان قدیمی اسفدن قبرستان قدیمی اسفدن که مشهور به خاک شهیدو است نشانگر رونق سالهای پیش در این منطقه است که علاوه بر قبور آثاری از وسایل دست ساز همچون ظروف آب وسفال در انجا دیده میشود که حاکی از وجود کارگاهها وصنایع دستی در گذشته است.
باغستان اسفدن دیدن مناظر زیباودلربای باغستان اسفدن بطول تقریبی ۱۵کیلومتر ، نهر جاری اسفدن که ازبالادست روستای افین سرچشمه میگیرد وسالیان زیادی است که جریان دارد صفای خاصی دارد وجویبارهای پر پیچ وخم ،درختان سر به فلک کشیده وصدای آبشاران و…برای دوستداران طبیعت بسیار دیدنی است.
حمام قدیمی اسفدن اگر چه براثر سهل انگاری دوستان تمام یا قسمتی از حمام قدیمی اسفدن از بین رفته ولی بقایای آن نشانگر معماری بزرگی است که جای تحقیق داردومهمترین لطف ان بود که پس از زلزله سال۷۶وزلزله های مکرر تقریباًسالم مانده است.
آب انبارها وبرجهای قدیمی اسفدن دیدن اب انبارهای قدیمی وبرجهای چهار اطراف اسفدن بیانگر تفکر مردم این دیار است آنها که از خود باقیات وصالحات گذاشته اند وبرای مردم رهگذر سایبان وسقاخانه ساخته اند خدا بیامرزدشان.
