زارچ شهری در ۱۵کیلومتری باختر شهر یزد و در مرکز ایران است. زارچ مرکز بخش زارچ است. منطقه تاریخی زارچ در ناحیه دشتی کویری با آب و هوای معتدل خشک واقع شده است. پیرامون آن را شنزاری بنام تل ریگ فرا گرفته است . شهر زارچ تا سال ۱۳۴۲ خورشیدی جزو نواحی روستایی به‌شمار می‌رفت و از این سال به عنوان منطقه شهری شناخته شد.این شهر از شمال به کوه دربید و کوه انجیر از شرق به شهر شاهدیه و یزد، از جنوب به جاده خضر آباد و از غرب به اشگذر محدود است. زارچ بعد از میبد، قدیمی‌ترین آبادی یزد است بنا به روایتی «زارچ» از جمله بناهای «زال‌زر» است.
آثار تاریخی زارچ عبارت‌اند از :
خواجه خضر‌اله‌آباد، دخمه و آبانبار اله‌آباد، قلعه تاریخی و بزرگ زارچ (كه متأسفانه تخریب شده)، مسجد امیرالمومنین سرده زارچ، آسیاب آبی و آبانبار شیر سرچشمه.
آب انبار هفت بادگیری عصر آباد
آب انبار هفت بادگیری عصرآباد متعلق به عهد مظفرالدین شاه قاجار می باشد که در روستای عصر آباد زارچ قرار گرفته است. این آب انبار توسط یک زرتشتی و مخصوص زرتشتیان همان روستا ساخته شده اما به دلیل قرارگیری بر سر راه قدیم و زیارتی یزد مشهد با وجود یک راه ورودی، دو پاشیر جداگانه دارد كه توسط تیغه ای آجری از هم جدا شده است. آب انبار هفت بادگیری عصر آباد ، نه تنها از نظر تعداد بادگیر رتبه اول را دارد، بلكه جزو اندک آب انبارهای دو مخزنی ایران نیز محسوب می شود که به هم چسبیده اند. ارتفاع بادگیرها از سطح زمین حدود شش متر می باشد. بادگیرها به شكل زیبایی تزیین شده اند و در نمایی دوردست هر هفت بادگیر آن در یک ردیف به صف ایستاده اند که از شاهكارهای معماری ایران زمین به حساب می آیند. این بنا به شماره ۷۷۵۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد امیرالمومنین سرده زارچ
مسجد امیرالمومنین زارچ از معظم ترین بناهای فعلی زارچ است. بنای مسجد شامل صحن، رواق، گنبد خانه، دهلیزهای جانبی و شبستان ستون دار است. بر روی محراب گنبد خانه، بادگیر ساخته شده است. سقف فضاها به صورت گنبدی، آهنگ، طاق چشمه و طاق تویزه و طرح قوس ها نیز هلالی و جناغی می باشد. مسجد امیرالمومنین به شماره ۱۴۵۴۲ در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است.طبق برخی نظریه ها این مسجد قدمتی حدود ۱۲۰ ساله (قاجاری) دارد و بانی بنا مرحوم حاج ملا علی کمال معروف به حاج ملا علی کوچک می باشد ولی طبق تاریخی که روی زیلوی قدیمی مسجد موجود است، مسجد امیرالمومنین زارچ در دوره افشاری و زندیه نیز وجود داشت.مسجد امیرالمومنین ( مسجد سرده ) و ساباط مجاور آن در محله ”سرده” شهر زارچ قرار دارد. با توجه به سبک ساختمان گنبد، ایوان و تاریخ موجود در زیلوی مسجد، بنا را می توان متعلق به دوره زندیان و افشاریان دانست. این مسجد دارای تابستانخانه ای با گنبدی نسبتاً بلند، ایوان، صحن نیم طبقه ای در طرفین گنبد و غرفه هایی در اطراف صحن است.
قنات زارچ
قنات زارچ به عنوان طولانی‌ترین قنات جهان در استان یزد واقع شده‌است. این قنات ۱۰۰ کیلومتر طول دارد و نشانی منحصربه فرد از مهندسی دقیق و هوشمندانه‌ی ایرانیان باستان دارد.
براساس شواهد تاریخی و باستان‌شناسی، قدمتِ ساخت و بهره‌برداری قنات زارچ به بیش از سه هزار سال پیش یعنی حتی قبل از تشکیل سلسله‌ی هخامنشیان باز می‌گردد. این قناعت از ۲۱۱۵ میله چاه تشکیل شده که تعدادی از آن‌ها در مسجد جامع شهر یزد قرار گرفته است. در واقع پس از ورود اسلام به ایران و شروع مسجدسازی، تأمین آب وضوخانه از اهمیت زیادی برخوردار شد. به همین دلیل در معماری مساجد از آبانبار و یا قنات بهره گرفته می‌شد.
بنابراین زمانی‌که قرار شد، مسجد جامع یزد ساخته شود، آن را در محدوده چاه‌های قنات ساختند تا هم بتواند، آب‌انبارها را به راحتی پر کند و پایاب همین چاه‌ها برای وضو گرفتن نمازگران مورد استفاده قرار می‌گرفت. پایاب به قسمتی از رودخانه، دریا و قنات گفته می‌شود که پا به بستر آب می‌رسد و البته بدون غوطه‌ور شدن، در آب می‌توان راه رفت.
در تاریخچه‌ی مسجد جامع یزد اینچنین آمده است:
«در قرن چهارم هجری ابوعلا کالنجار پایابی بر مسجد جامع ساخت که قنات زارچ از میان آن می‌گذشته…»
سرچشمه قنات زارچ
سرچشمه و مبدأ قنات در نزدیکی روستای فهرج است. این قنات پس از رد شدن از روستاهای دهنو، خویدک و اکرمیه به شهر یزد وارد می‌شود و با گذر از محله‌ها و منطقه‌های مختلف مانند میدان امیرچخماق به مسجد جامع یزد وارد می‌شود و در نهایت از شهر یزد خارج می‌شود.
شاخه شور قنات
این قنات از سه شاخه‌ی جدا از هم به نام‌های ابراهیم خویدکی، شیرین و شور تشکیل شده‌است. در مسیر این سه شاخه، ۲۱۱۵ میله چاه حفر شده که در بین قنات‌های ایران بیشترین مقدار است. در واقع شاخه‌ی شور قنات است که از پایاب مسجد جامع یزد می‌گذرد.
این شاخه از منطقه ی نمکی عبور می‌کند، بنابراین آب آن نسبت به دو شاخه‌ی دیگر شور است و از کیفیتی پایین برخوردار است. البته لازم به ذکر است که دو شاخه‌ی شیرین و ابراهیم خویدکی زارچ، همینک خشک شده‌اند و آب فقط در شاخه‌ی شور جاری است.
شاخه‌ی شورِ زارچ ۷۲ کیلومتر طول دارد و در مسیر بالا دست قنات با سرعت ۶۰ لیتر در ثانیه و در قسمت مظهر قنات با سرعت ۲۸ لیتر در ثانیه آبدهی می‌کند.
این قنات در مالکیت ۱۰ نفر است، البته در مسیر به ۸۰۰ خانواده‌ی کشاورزی و بیش از ۴۰ هکتار زمین کشاورزی آبرسانی دارد.
سطحِ مقطع چاه‌های قناتِ زارچ مربعی شکل‌اند و از این نظر در نوع خود بی‌همتاند. در واقع سطح مقطع چاه‌های ایرانی بیشتر بیضوی و دایرهای شکل‌اند و قدمتِ اینچین سطح مقطع‌های مربعی شکلی به پیش از دوران هخامنشیان باز می‌گردد.
مدیریت قنات
قناتی به این بزرگی و قدمت، مسلما نیاز به مدیریت دارد. بنابراین شورایی متشکل از پنج نفر، از طرف کلیه مالکین عهده‌دار مدیریت، نظارت، نگهداری، تقسیم و توزیع آب قنات شده‌اند. این شورا یک نماینده تام‌الاختیار را به طور سالانه انتخاب می‌کند تا به اموری قنات و مسائل اداری و قانونی بپردازد. در ضمن این نماینده ی رابط بین ادارات و کشاورزان نیز هست.
از آنجایی‌که قنات همیشه نیاز به مرمت، بازسازی و توسعه دارد، در طول مسیر قنات همیشه مقنی‌ها و کارگران مشغول به کارند. وظیفه‌ی استخدام، نظارت بر عملکرد و پرداخت مزد این کارگران هم برعهده نماینده‌ی شورای مدیریت بر زارچ است.
علاوه بر نماینده ی تام‌الاختیار، دو نفر به عنوان توزیع‌کننده‌ی آب یا میرآب هم به مدت یک سال انتخاب می‌شوند. یکی از میرآب‌ها عهده‌دار توزیع آب در محل سرچشمه و دیگری در محل توده ی زارچ است. سرچشمه ی زارچ به مدت ۶ شبانه‌روز و توده ی زارچ ۹ شبانه‌روز آبدهی دارد.
تا نیم قرن پیش آبدهی قنات زارچ بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بود، اما به دلیل حفر بی‌رویه‌ی چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در حریم آبی قنات، آبدهی آن به شدت کاهش یافته است. توسعه شهر یزد طی چند قرن گذشته، ساختمان‌سازی در حریم قنات، ریزشی بودن سقف و دیواره مجرای قنات و میله چاه‌ها، نشست فاضلاب‌ها به درون قنات و قرار دادن لوله‌های فاضلاب در برخی مناطق در دالان قنات مشکلات بسیاری را برای این قنات کهن به وجود آورده و در نهایت به مرگ خاموش آن منجر شده است.
حتی در حال حاضر ۳۰ کیلومتری از قنات زارچ که از زیر شهر یزد عبور می‌کند در دو نقطه که در بافت قدیم قرار دارد. این مناطق فاقد فاضلاب هستند و برخی از منازل مسکونی فاضلاب خود را به داخل قنات هدایت کرده‌اند، گرچه با تمهیداتی این معضل به حداقل رسیده، اما همچنان ادامه دارد. هدایت فاضلاب‌ها به قنات حتی سبب ایجاد گاز دی‌اکسید کربن در قنات شده که این امر لایروبی را برای مقنیان مشکل و خطرآفرین کرده است.
ثبت ملی و جهانی زارچ
قنات زارچ در تاریخ ۱۶ تیر ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. با توجه به اهمیت این سازه طویل، برنامه‌ریزی شده است پس از اقداماتی از جمله مرمت، احیا و ساماندهی پایاب‌ها، مسیر قنات و تعدادی پاشیرهای آب انبارهای موجود در محور تعریف شده، پرونده ی ثبت آن در فهرست جهانی به یونسکو ارسال شد.
در سال ۲۰۱۶ و در طی چهلمین اجلاس یونسکو در شهر استانبول این پرونده بررسی شده و یازده قنات ایرانی (که زارچ هم شامل می‌شد) به عنوان بیستمین اثری ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت و گواهی بی‌همتا و استثنایی را دریافت کرد.
