شهر سُلطانیه یکی از شهرهای استان زنجان است که در ۴۳ کیلومتری شهر زنجان واقع است.سلطانیه با وسعتی حدود ۱۵۶ هکتار در ناحیه مرکزی متمایل به غرب استان زنجان، در ۴۰ کیلومتری جنوب خاوری استان زنجان قرار گرفته است. که از شمال به طارم علیا از شرق به حومه ابهر، از جنوب و جنوب غربی به شهرستان خدابنده و از غرب به شهر زنجان منتهی می‌شود.
سرچشمه رودخانه زنجان‌رود از شمال مرکز بخش سلطانیه بوده و به طرف زنجان ادامه پیدا میکند. کوه‌های هادچه، ساری‌داش در جنوب، کنک‌دره و قره‌داش در جنوب شرقی و کوه‌های یان‌بلاغ و آغ‌داغ در شمال و جنوب این بخش قرار گرفته‌اند.
گنبد سلطانیه و مقبرهٔ اولجایتو در این شهر قرار دارند. از دیگر آثار تاریخی این شهر می‌توان به آرامگاه ملا حسن کاشی و خانقاه حسام‌الدین حسن چلبی (معروف به چلبی اوغلی) اشاره کرد.
چمن طبیعی سلطانیه؛ یکی از زیباترین چمن‌زارهای دنیا
چمن طبیعی سلطانیه بخشی از فلات زنجان – ابهر را در بر گرفته که این فلات از فاصله گرفتن دو رشته ارتفاعات موازی که در سمت شرقی- غربی امتداد دارد، تشکیل شده است که با وسعت تقریبی ۳۵ کیلومتر مربع به طول ۲۰ کیلومتر و عرض متوسط دو کیلومتر در سمت جنوب این فلات قرار گرفته است.
شیب عمومی ناحیه از جنوب به شمال و از شرق به غرب است و شیب شهر بسیار اندک و در برخی نواحی به صفر می‌رسد. کاوش‌های زمین‌شناختی، حاکی از این نکته است که در عمق ۶۰ سانتی‌متری سراسر محدوده اراضی چمن سلطانیه را خاک سفید یک‌دست فرا گرفته است که خود مانع از نفوذ آب به اعماق زمین شده و در نتیجه آن، عمل آبیاری چمن به گونه‌ای طبیعی و پیوسته صورت می‌پذیرد. این ویژگی سبب ایجاد یکی از زیباترین چمن‌زارهای دنیا شده است.
گنبد سلطانیه؛ بزرگ‌ترین گنبد خشتی جهان
بنای تاریخی گنبد سلطانیه یکی از بناهای تاریخی شهرستان سلطانیه است که به دستور سلطان محمد خدابنده(الجایتو) از سال ۷۰۳ تا ۷۱۳ ه.ق ساخته شده است. ارتفاع بنا ۴۸.۵ متر و قطر دهانه داخلی آن ۲۵.۵ متر است.
گنبد سلطانیه از نظر ارتفاع پس از کلیسای سانتاماریا دلفیوره فلورانس(۸۶ متر) و مسجد ایاصوفیه استامبول(۵۶ متر) سومین گنبد مرتفع جهان است. این بنای هشت ضلعی، الهام گرفته از مقبره سلطان سنجر در مرو با ارتفاع ۳۸ متر است. عمده‌ترین مصالح به‌کار رفته در سازه این بنا آجر است، ابداع گنبد دو پوسته پیوسته برای اولین‌بار در تاریخ معماری جهان در این بنا صورت گرفته است. پوسته بیرونی گنبد با کاشی‌های فیروزه‌ای پوشیده شده است.
تزئینات به کار رفته در این بنای تاریخی انواع کاشی‌کاری، نقاشی روی گچ، آجر‌کاری مشبک، مقرنس‌کاری گچی و آجری و گچ‌بری بر روی پارچه، کتیبه‌‌هایی با مضمون آیات قرآن و احادیث است.
گنبد سلطانیه یکی از مهم‌ترین نمونه‌‌های معماری ایلخانی است که تأثیر بسزایی در معماری بناهای تاریخی جهان گذاشته است و می‌توان نمونه بارز این تأثیر را در معماری کلیسای سانتاماریا دلفیوره(مریم مقدس) در فلورانس دید. گنبد سلطانیه در سال ۱۳۸۴ به عنوان هفتمین اثر ملی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
موزه باستان شناسی گنبد سلطانیه
در قسمت جنوب غربی کهن دژ (ارگ سلطنتی)، گنبد سلطانیه به عنوان یکی از بناهای عظیم اسلامی و شاید باشکوه ترین آن ها، همچون نگینی سربرافراشته و خودنمایی میکند.
اشیاء نمایشی در این موزه عبارتند از : اشیاء کاوش شده از سلطانیه شامل انواع پی سوز سفالی یک قسمتی و بشقابی ساده ،انواع کاشی های زرنگار ، صلیبی ،ساده ،معرق و .. ، انواع سکه های مسی و نقره مربوط به دوره ایلخانی و …
موزه باستان شناسی گنبد سلطانیه در ورودی گنبد سلطانیه قرار دارد که می توانید در روزهای اداری از آن بازدید کنید.
حمام سالار
حمام سالار از جمله بناهای تاریخی استان زنجان است که شبیه به همه حمام های ایرانی کاملا در زیر زمین ساخته شده و شامل تمام عناصر اصلی تشکیل دهنده حمام ایرانی از قبیل گرمخانه، میاندر، سر بینه، تون و خزینه است.
حمام سالار در سال ۱۳۷۸ جزو بناهای مشمول طرح پردیسان انتخاب و عملکرد جدید آن به عنوان سفره خانه چایخانه تعیین شد و همچنین باید گفت که این بنا در اردیبهشت ۱۳۸۱ به بهره برداری رسید.
بانی حمام سالار شخصی به نام سیف علی خان کلانتری معروف به سالار خان بود و ساخت این بنا که در اواخر دوره قاجار و در سال ۱۲۹۳ هجری شمسی انجام شده است، قریب یک سال طول کشید.
آرامگاه شیخ براق یا چلبی اوغلی
در ۵۰۰ متری جنوب غرب سلطانیه، بنای آرامگاهی وجود دارد که در گویش محلی کچه بورک(کلاه نمدی) گفته می‌شود. کتیبه‌های برجای مانده بنا، همچنین سبک معماری و شیوه‌های تزئینی به‌کار رفته نشان می‌دهد که این بنای تاریخی متعلق به عارف به‌نام این زمان، شیخ براق بابا از بزرگان مسلک مولویه و از خاصان دربار سلطان محمد خدابنده در دوره ایلخانی است.
باستان‌شناسان و محققان، این مجموعه را به سلطان چلپی منسوب و تاریخ احداث بنا را سال ۷۲۸ ه . ق بیان کرده‌اند، این اثر به شماره ۱۶۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
بقعه ملا حسن کاشی
این بنای آرامگاهی که در جنوب شرق محوطه تاریخی گنبد سلطانیه قرار دارد، در زمان شاه طهماسب صفوی برای مولانا حسن کاشی معروف به شیرازی از علمای حکمت الهی ساخته شده است. مقبره مولانا حسن کاشی مطابق با الگوی مقبره‌سازی عصر صفوی ساخته شده یعنی ساخت بنا با پلان هشت ضلعی که در نمای داخلی تبدیل به فضای چلیپایی می‌شود.
معبد داش کسن (اژدهاتو)
این مجموعه در ۱۰ کیلومتری جنوب شرقی سلطانیه، در نزدیکی روستای ویر، از توابع همین بخش قرار گرفته است. این مجموعه در محوطه‌ای به شکل مستطیلی ناقص، به طول ۴۰۰ متر و عرض ۵۰ تا ۳۰۰ متر، دیده می‌شود.
در درون این مجموعه، سه غار نسبتاً عمیق در دل کوه کنده شده است که کنده‌کاری‌های زیبایی دارند. از نقش‌های این کنده‌کاری‌ها، می‌توان به دو تصویر اژدها که در مقابل یکدیگر به شکل قرینه حک شده‌اند، اشاره کرد. معبد صخره‌ای داش‌کسن که به معنای سنگ تراشیده یا بریده سنگ است که در جنوب شرقی روستای ویر در سینه‌کش ارتفاعات محلی سلطانیه قرار دارد.
بازارچه صنایع دستی
بازارچه صنایع دستی گنبد سلطانیه یکی از بزرگ‌ترین بازارچه‌های صنایع دستی است که در جوار گنبد سلطانیه قرار دارد. این بازارچه شامل ۲۵ غرفه از صنایع دستی مختلف استان از جمله چاقو، چرم، جاجیم، میناکاری، ملیله، حکاکی روی مس، ظروف مسی، چاروق و … است.
تپه نور سلطانیه
این تپه در استان زنجان و شهر سلطانیه قرار دارد.تپه نور تپه بزرگی است که در موقعیت ۱/۵ کیلومتری جنوب شرقی گنبد سلطانیه واقع شده است.این تپه حدود ۱/۸ هکتار مساحت و ۱۵ متر ارتفاع دارد.در این تپه آثاری از بناهای تارخی و آثار مکشوفه دیده می شود.طبق تحقیقات به عمل آمده در تپه نور در سال ۱۹۷۱ میلادی پایه های یک بنای ساختمان عظیم کشف شد.ساختمانی ۱۲ ظلعی که که مربوط به زمان ایلخانیان مغول بوده است.یک برج گنبدی مانند مقبره اولجایتو در آن دیده می شود.احتمال داده می شود برج گنبدی از بین رفته در تپه نور مقبره غازان خان برادر بزرگتر اولجایتو باشد.
آنچه که کارشناسان باستان شناسی مدعای آن هستند این گنبد دو پوسته بوده.و گنبد موجود یکی از گنبدهای دو پوسته است.در این بنا راهرو ها، پله ها و تزئیناتی نیز دیده می شود.پایه ها از قطعات سنگی ساخته شده که با ملات به هم متصل شده است.
اشیاء کشف شده از تپه نور سلطانیه
طی حفاریهایی که کارشناسان انجام دادند، قدیمی ترین اثر بدست آمده از آن قطعات سفالی مربوط به ۵۰۰۰ سال پیش قبل از مسیح می باشد. این سفال ها شباهت زیادی به سفال های کشف شده در دشت قزوین دارد. که نشان دهنده سکونتگاه در این منطقه می باشد. سایر مکشوفه ها از این مکان گچ اندود و کاشی سفالی تزئینی می باشد.
آدرس
برای بازدید از این مکان تاریخی باید به استان زنجان سفر کنید. سپس وارد شهر سلطانیه می شوید. این تپه در ۱/۵ کیلومتری جنوب شرقی گنبد سلطانیه واقع شده است.
چشمه شاه بلاغی سلطانیه
شاه بلاغی سلطانیه چشمه ای جوشان است در ۹ کیلومتری خروجی سلطانیه -قیدار که مکان مناسبی برای گردشگری می باشد.
روستای تاریخی ویر
روستای ویر یکی از روستاهای قدیمی و تاریخی شهرستان سلطانیه است که آثار تاریخی بر جای مانده حاکی از آن است که این روستا در گذشته اهمیت و موقعیت درخور توجهی داشته است. این روستا از آب و هوای این منطقه در فصل بهار و تابستان معتدل و در پاییز و زمستان سرد است. رودخانه همجوار روستا موجب توسعه باغ‌ها و مزارع پیرامون روستا شده است، به طوری که درآمد اکثر مردم این روستا از طریق فعالیت‌های زراعی، باغداری و دامپروری تأمین می‌شود.
گندم، جو، فرآورده‌های لبنی و انواع میوه، عمده‌ترین محصولات تولیدی این روستا هستند. صنایع‌دستی این روستا شامل جاجیم، قالی و سایر بافتنی‌ها است.
ارگ سلطنتی (کهندژ) سلطانیه
ارگ سلطانیه یا کهندژ در وسط شهر سلطانیه با ابعاد ۴۵۰×۴۵۰ و مساحتی بالغ بر ۱۸ هکتار استقرار یافته است. این محدوده از دو بخش خندق و حصار تشکیل یافته است این قلعه که حدوداً ۱۰ هکتار است.
آثار ارزشمندی از معماری و شهرسازی دوران مغول را در خود جای داده است. جالب‌ترین عنصر شهری ارگ سلطانیه، مجموعه معروف به ابواب البّر است. این مجموعه شامل مدرسه، دارالشفاء، دارالضیافه، دارالسیاده، خانقاه، دارالکتب، بیت القانون، دیوان‌خانه‌ای به نام کریاس، مسجد جامع و بالاخره آرامگاه سلطنتی با موقوفات بسیار که دارای مدیریت خاصی بوده و خواجه رشیدالدین با عنوان نایب التولیه مدیریت مجموعه را در اختیار داشته است.
روستای ونونان سلطانیه
ونونان، روستایی از توابع بخش سلطانیه شهرستان ابهر در استان زنجان ایران است.به عبارت دیگر این روستا یکی از روستاهای طارم محسوب گشته و در دامنه جنوبی قافلانکوه (جزء رشته کوه‌های البرز) واقع شده‌است. عموماً ونونان دارای آب و هوای معتدل و سردسیر می‌باشد، بدین منظور که دارای زمستانهای بسیار سرد و تابستانهای معتدل است. ونونان دارای باغهای متعدد میوه است که از محصولات آن می‌توان زردآلو، گوجه سبز، هلو، گیلاس گردو فندوق شلیل سیب و … را نام برد.
همچنین این روستا دارای تنوع زیاد گیاهان بومی است و از لحاظ ذخیره ژنتیک گیاهی، بسیار غنی می‌باشد همچنین بسیاری از گیاهان دارویی در علفزارها و مراتع اطراف روستا یافت می‌شود. گویش اهالی ونونان به زبان آذری است، شغل اهالی، بیشتر دامداری، زراعت و باغداری، گلیم بافی و جاجیم بافی است.
