چغامیش شهری تاریخی و کهن از جمله نقاطی است که پیش از دورانی بنا شد که هنوز خط اختراع نشده بود و بر اساس تخمین کارشناسان حوزه میراث فرهنگی و تاریخ شناسان قدمت این شهر ۵۰ قرن قبل از میلاد برمی‌گردد. یکی از جاذبه‌های گردشگری خوزستان در کنار آب و هوای خوب و معطر وجود آثار باستانی و تاریخ کهنی این خطه است. در هر نقطه‌ای از این استان زرخیز که به زعم خیلی از مهمانان نوروزی شهری صنعتی و نفتی به شمار می‌آید مملو از آثار و نشانه‌هایی است که قدمت تاریخی کشور را نشان می‌دهد.
یکی از مهمترین آثار تاریخی که در استان خوزستان مانند مانند جواهری درخشان جلوه‌گری می‌کند شهر چغامیش است. شهری که با چرخیدن در آن می‌توان به طور ملموس و بدون راهنما قدمت آن را تخمین زد. این شهر تاریخی و کهن از جمله نقاطی است که پیش از دورانی بنا شد که هنوز خط اختراع نشده بود و بر اساس تخمین کارشناسان حوزه میراث فرهنگی و تاریخ شناسان قدمت این شهر 50 قرن قبل از میلاد برمی‌گردد.
این شهر در شهرستان دزفول سرزمین تفرجگاه‌ها آبی خوزستان قرار دارد و نامش نیز برگرفته از تپه‌هایی باستانی است که در این شهر وجود دارد. این تپه‌های باستانی گنجینه‌ای کامل از اطلاعات متعلق به دوران هفتمین هزاره پیش از میلاد تا زمان شکوفائی و آغاز تمدن شوش بوده به همین علت چغامیش و تپه‌های زیبای این شهر سوژه‌ای بکر و دست نخورده برای کاوشگران، باستان شناسان و مورخان است.
وجود تپه‌های باستانی در میان دو رودخانه دز و کارون نشان می‌دهد که این منطقه روزگاری سکونتگاه مردمانی بوده که به کار کشاورزی مشغول بودند در واقع می‌توان چغامیش را نخستین مرکز در ایران دانست زیرا خط برای نخستین بار در این منطقه اختراع شد. در تپه‌های موجود در شهر آثار یک شهر باستانی ساخته شده از خشت‌های پخته متعلق به عصر پیدایش خط مشاهده شده است.
هلن کانتور یکی از کاوشگران خارجی است که به چغامیش عنوان ” شهری از سپیده دم تاریخ ” را داد و درباره این شهر گفته است که در تپه‌های چغامیش واقعیت‌های نهفته است که از هفتمین هزاره پیش تا زمان آغاز تمدن شوش را نشان می‌دهد.
در کاوش‌هایی که توسط باستان شناسان در منطقه انجام شد اسنادی کهنه و قدیمی از جمله سند دریانوردی، قدیمی‌ترین سند موسیقی، مهمترین مرکز کتابت و شهرنشینی بشر کشف شد که ارزش و اهمیت این شهر باستانی را چند برابر کرد و منطقه را به عنوان یکی از نقاط مهم و زیبا برای گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شده است.
تپه باستانی چغامیش
وجود چنین تپه‌های باستانی در چغامیش سبب شده که چغامیش را شهری از سپیده دم تاریخ بنامند.هلن جی کانتر
در پناه کوه زاگرس وحدفاصل شهردزفول شوشتر وشوش، تپه‌های میان رودخانه دز و کارون از یک تپه بزرگ و نسبتاً مرتفع و چند تپه کوچک تشکیل شده‌اند. این تپه‌ها روزگاری پوشیده از کوزه شکسته‌های فراوانی بود که پس از نخستین مطالعه و بررسی روشن شد از عهد پیش از خط باقی‌مانده‌اند. شهرچغامیش در جلگه‌ای که جندیشاپور در شمال، چغابنوت در غرب و چغازنبیل در جنوب آن واقع اند و در میان دشتی وسیع قرار دارد.
هلن کانتور دربارهٔ کاوش‌های چغامیش در موزه ایران باستان و در سال ۱۳۵۱ سخنرانی ای در خصوص چغامیش با عنوان «شهری در سپیده دم تاریخ» ایراد کرده و در آن به این مطلب اشاره کرده‌است:
«در این تپه این واقعیت نهفته‌است که از هفتمین هزاره پیش از عصر، فرهنگهایی در این منطقه بی وقفه جانشین یکدیگر بوده‌اند. از قاعده تا راس این تپه ۱۵ لایه روی هم قرار گرفته‌است. بر خاک زرین آثاری از فرهنگ و تمدن و مدنیت در ۹ هزار سال پیش به چشم می‌خورد این انسانها چگونه می‌زیسته‌اند؟ دربارهٔ اینان نمی‌توان گفت عیلامی بوده‌اند. مردم این شهر کوچک ۷ هزار سال قبل از میلاد از کشاورزی و دامپروری گذران می‌کردند.»
حفاری و کاوش‌های علمی
حفاری و کاوش علمی دراین تپه عظیم باستانی در گذشته انجام شده کاوش‌های علمی تپه چغامیش در سال‌های ۱۳۴۱_۱۳۴۵ه.ش._۱۹۶۲_۱۹۶۶م) ادامه یافت و حفاری‌های آن در پاییز ۱۹۶۹ م. (۱۳۴۸ ه. ش) دنبال شد. برای اولین بار، چهارمین فصل کاوش‌ها در تپه چغامیش به صورت حفاری‌های مشترک ایران و مؤسسه شرقی دانشگاه کالیفرنیای لس آنجلس انجام پذیرفت. عملیات حفاری هیئت در این فصل از ۲۸ اکتبر ۱۹۶۹ تا اوایل آوریل ۱۹۷۰ م. به طول انجامید. بقایای فشرده استقرار در تپه چوغامیش، بر روی ناحیه‌ای به وسعت بیش از ۵۰ جریب گسترده شده بود. در برخی نقاط، ارتفاع تپه بیش از ۲۰ متر بود که شامل بقایایی از دوره‌های مختلف می‌شد. نتایج حاصل از این حفاری، با توجه به اشیای بدست آمده، از جدیدترین تا کهنترین دورانها، به‌طور اجمال به شرح زیر است: در واقع اگر بر فرض این تپه را مانند کیکی ببیریم و ان را از بالا به پایین نگاه کنیم به ترتیب به دوران‌های مختلف زیر می‌رسیم:
قبرستان دوره جدید که با توجه به گمانه زنی‌های انجام گرفته متعلق به اواخر دوران ساسانی بودند. یافته‌های دوره پارتیها یافته‌های دورههخامنشیان که از آن آثاری جالب توجه بدست آمد همچون گاو کوچکی که بسیار شبیه گاوهای سرستون‌های شناخته شده هخامنشیشوش بود. آثار ایلامیان یافته‌های دوره آغاز ادبیات نیز قابل تأمل بودند همچو خانه‌ها و راه‌های سفالی آب یافته‌های دوره شوش میانی که در ان آثار ومجسمه‌های فراوان یافت شد. لایه مربوط به زمان شوش قدیم لایه مربوط به دوره شوش آرکائیک یا باستانی ظاهراً باستان شناسان در زیر لایه دوره ادبیات باز هم به آثار تمدنی قدیمی تر برخورد کرده‌اند.
آثار جالب توجه
اولین سند دریانوردی جهان
لوح تاریخی موسیقی
ابداع اپرا توسط بشر
مهرهای استوانه‌ای
