محوطه تاریخى ـ فرهنگى دشت حلقه در واقع شهرى مربوط به دوره اشكانیان است كه در دوره ساسانى و اسلامى بازسازى گردیده و از جاهای دیدنی مینودشت است.این شهر تاریخى در ۱۲ كیلومترى غرب شهر مینودشت و در حاشیه روستایى به همین نام قرار گرفته است.
دشت به صورت 8 ضلعی نامنظم بنا شده است.دو حصار بزرگ داخلی و خارجی که به ترتیب 4 متر و 75/6 متر ارتفاع دارد،شهر را محصور کرده است.در فاصله دو دیوار خندقی به عرض 53 متر که در برخی از مکان ها به 60 متر می رسد، حفر شده است. پیرامون این شهر باستانی 7کیلومتر و مساحت آن 338 هکتار است. در ضلع جنوب شرقی شهر تپه مرتفعی به ارتفاع20 متر و مساحت 3 هکتار و پیرامون 824 متر وجود دارد که به احتمال قوی دژ یا آکروپل شهر بر روی تپه واقع شده است. کاوش های باستان شناسی نشان می دهد تپه ای که شهر بر روی آن واقع شده ، مربوط به دوران پیش از تاریخ است و اوج شکوفایی این شهر در دوران اشکانی و ساسانی بوده است.به نظر می رسد که گبری قلعه در شمال غربی این شهر به عنوان قلعه نظامی بنا شده است و بعد از مدتی همزمان با افزایش قدرت سیاسی اشکانیان، شهر بزرگ دشت قلعه احداث گردیده است.
پیشینه ی بررسی ها و پژوهش های باستان شناسی :
شهر تاریخی دشت حلقه در سال ۱۳۵۳ ، هم زمان با سومین فصل کاوش های باستان شناسی شهر تاریخی جرجان ، توسط آقای « دکتر کیانی » شناسایی و مورد بررسی و کاوش قرار گرفته است. پس از کاوش در سال ۱۳۵۳ در این محوطه تاریخی تا سال ۱۳۷۹ هیچ گونه بررسی و پژوهشی به انجام نرسید.تنها در سال ۱۳۷۲ سازمان میراث فرهنگی کشور از دفن اموات در این محل ممانعت به عمل آورده بود. در سال ۱۳۷۹ ، پس از دو دهه وقفه در روند مطالعات باستان شناسی دشت حلقه ، بنا به ضرورت و اهمیت دشت حلقه در بین محوطه های تاریخی منطقه ، برنامه ی ساماندهی و حفاظت کارگاه های کاوش در دستور کار قرار گرفت. و در تابستان همان سال ، یک هیئت باستان شناسی به سرپرستی آقای « حمید عمرانی » کارگاه های کاوش شده ی دهه ی پنجاه را پاکسازی ، سازماندهی و خاکبرداری نمودند. در زمان اجرای کار ، هیئت موفق به کشف مطالب و اطلاعات جدیدی در ساختار معماری و جزئیات آن و همچنین کشف مواد فرهنگی گردید ،که در روند مطالعات و روشن شدن شکل گیری دشت حلقه ، نقش بسزایی داشتند.
در راستای اهداف پژوهشی سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری کشور در استان گلستان و به منظور حفاظت اولیه و سامان دهی و کاوش های باستان شناسی سال ۸۶ ، برنامه بررسی ژوفیزیک محوطه ی باستانی دشت حلقه در اسفندماه سال ۱۳۸۵ توسط یک هیئت کارشناسی از سوی سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان گلستان به مدت ۲۰ روز انجام گرفت.
کاوش های باستان شناسی در حصار دشت حلقه :
برای پی بردن به چگونگی حصار شهر ، ترانشه ای در ضلع جنوبی آن به طول ۳ و عرض ۵ متر حفر گردیده و پس از خاکبرداری در سطح حصار در عمق ۱ متری ، دیوار قطوری به عرض ۲۰/۲ متر از زیر خاک نمایان گردید ،که با آجر مربع شکل به ابعاد ۸*۳۸*۳۸ سانتیمتر ساخته شده بود.
عملیات خاکبرداری تا عمق ۲ متری حصار ادامه یافت ، ولی به علت اتمام فصل کاوش ، هیئت موفق به پیدا کردن بلندی کامل حصار نگردید. به نظر می رسد که دیوار آجری مزبور ، قسمت اصلی حصار را تشکیل داده و در قسمت داخل ، برای احداث بناهای منظم به دیوار از خشت استفاده شده است.
آکروپل ( ارگ حکومتی ) که مرتفع ترین قسمت شهر باستانی را تشکیل می دهد، و مشخصات آن قبلا ذکر گردید ، در قسمت شمال شرقی شهر واقع شده است. با مطالعه سفال های به دست آمده از تپه ، مشخص می شود که این تپه در اصل یک تپه ی پیش از تاریخی بوده که در زمان احداث شهر ، آکروپل یا دژ شهر را بر روی آن بنا نهادند.
تپه مزبور پس از جدول بندی با مربعاتی به ابعاد ۱۰*۱۰ متر با دو کارگاه شمالی و جنوبی شروع به کار شد . ضمن خاکبرداری در هر کارگاه ، جرزهایی پیدا شد، که با آجر و ملات گچ ساخته شده بود. در کارگاه جنوبی با ادامه ی خاکبرداری در عمق ۳۰/۱ متر ، کف اول به عنوان نشانه ی آخرین دوره سکونت کشف گردید. این کف با آجرهای شکسته و نامرتب مفروش شده بود. در این سطح ، مقداری سفال لعابدار مفروش شده بود. در این سطح ، مقداری سفال لعابدر رنگارنگ مربوط به قرن هفتم و هشتم هجری به دست آمد. با مطالعه ی سفال های مزبور ، آخرین دوره ی سکونت که هم زمان با دوران ایلخانیان بوده است ، مشخص گردید. با ادامه ی کاوش و گذشتن از کف اول ، در عمق ۲۰/۳ متر به کف دوم و با ادامه ی کار در عمق ۹۴/۳ به کف سوم یا کف اصلی رسیدند، که با مقایسه سفال های آن متعلق به دوره ساسانی و پارتی بوده است.
ارتفاع پایه ها از کف اصلی ۱۶/۴ متر و ضخامت آن ۵۰/۳ متر می باشد قرینه جرزهای کارگاه جنوبی به فاصله ۳۰/۱۵ متر در کارگاه شمالی به دست آمد. احتمالا نظیر این پایه ها ضخیم آجری ، در نقاط دیگر تپه نیز وجود دارد که قسمت مرکزی بنا را تشکیل می دهد.
ملاتی که در ساختمان این بنا به کار رفته ، مخلوطی از شن و گچ می باشد، که ماده ی بسیار محکمی را به وجود آورده است. آجرهایی که در ساختمان آکروپل یا در دژ شهر به کار رفته ، ابعاد مختلفی داردکه اندازه های آن عموما ۱۰*۴۰*۴۰ ، ۹*۳۷*۳۷ ، ۸*۳۲*۳۲ ، ۷*۸*۳۴ سانتیمتر می باشد.
با کاوش مختصری که انجام پذیرفت ، مقداری سفال به دست آمد که معرف سکونت های مختلفی است ،که در شهر باستانی دشت حلقه رخ داده است . سفال های مزبور متعلق به ۴ دوره به شرح زیر می باشد :
۱- سفال خاکستری رنگ ، هزاره ی اول پیش از میلاد ( سه هزار سال پیش ).
۲- سفال قرمز رنگ ، دوره اشکانی.
۳- سفال قرمز رنگ و ساده ، دوره ساسانی.
۴- سفال لعابدار رنگارنگ ، قرن ۷ و ۸ هجری
