محوطه تاریخی هفت دغنان در استان گیلان، شهرستان صومعه‌سرا، بخش مرکزی، دهستان ضیابر و روستای بهمبر قرار دارد.این شهر قدیمی و تاریخی که به گفته باستان‌شناسان حداقل ۱۲۰۰ سال قدمت دارد در منطقه گسکر صومعه سرا قرار دارد و در گذشته مرکز حکومت گسکرات بوده است. ویرانه‌ها و خرابه‌های به جا مانده شهر تاریخی هفت دغنان نشان از یک منطقه باستانی دارد.
در سال ۱۳۸۲ باستان‌شناسان بقایایی از یک گورستان دوره اسلامی را در آن شناسایی کردند.در این گورستان، اجساد به صورت نامنظم دفن شده بودند که بنا بر فرضیه باستان‌شناسان این امر به دلیل وقوع حادثه‌ای همچون زلزله، بیماری یا جنگ اتفاق افتاده است.این شهر تاریخی در سال ۱۳۸۵ توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی مورد کاوش قرار گرفت. آنها بقایایی از سه پل خشتی، دو حمام قدیمی، دیوارهای دفاعی یک قلعه تاریخی و بخش منتهی و مسکونی و همچنین جاده‌های سنگفرش این شهر تاریخی را شناسایی کردند.این محوطه بقایایی از یک شهر وسیع دوره اسلامی است، که امروزه در میان پوشش گیاهی انبوه از چشم دور مانده است. در چشم‌اندازهای این محوطه آثاری از برجستگی‌های مربوط به ابنیه قدیمی که پوشیده از گیاهان و درختچه‌های جنگلی است دیده می‌شود که احتمالا بقایای آثار معماری این شهر تاریخی است.
در کتاب از “آستارا تا استرآباد” اثر دکتر “منوچهر ستوده ” در خصوص منطقه گسکر آورده شده است، در زمان فتحعلی شاه است که حدود “گسکر” مشخص می شود و حاکم این بخش “زیکسار” را مرکز حکومت خود می کند، دهکده های که در زمین های هموار قرار داشتند، بنام “یل گسکر” و دهکده های کوهستانی همجوار را که تالش نشین بود، “تالش گسکر” خواندند. همچنین در این کتاب نوشته شده است مرکز اصلی گسکر طاهر گوراب یکی از بخش های فعلی صومعه سراست که در 9 کیلومتری شمال غربی کسما و هفت کیلومتری مرداب انزلی کنار رودخانه خالکیا بنا شده است.دکتر ستوده در این کتاب نوشته است، در زمان رابینو (1331 قمری) جمعیت این شهر 918 خانوار بوده است که گیلک و شیعی مذهب بوده اند.
بناهای تاریخی شرح حالی از جنگ ها، فتوحات، وقایع مهم تاریخی، نوع زیست و معیشت مردم در طبقه های مختلف اجتماعی، پوشاك و حتی آئین های مردمی در اختیار كاوشگران قرار می دهد و به همین دلیل صیانت از این محوطه ها كه امروزه یكی از مناطق گردشگر پذیر در اقصی نقاط جهان هستند، اهمیت ویژه می یابد.
بدون شک کاوش و گمانه زنی های انجام گرفته در نقاط مختلف این محوطه نشان می دهد که شهر مزبور بر اساس الگو و سیستم شهری پیشرفته طراحی و تمامی خصوصیات شهرهای دوره اسلامی را در گیلان دارد.
با توجه به آثار به دست آمده از این شهر که شامل آجر، سفال، شیشه، کاشی، استخوان و فلز است، باستان شناسان به این نتیجه رسیده اند که این شهر در گذشته دارای ساختمان های بسیار مجلل و زیبا بوده که در راه توسعه و پیشرفت گام برمی داشته است.
این محوطه یکی از جاذبه های تاریخی صومعه سرا می باشد که بقایای از یک شهر وسیع دوره اسلامی است که امروزه در میان پوشش گیاهی انبوه از چشم دور مانده است، در چشم اندازهای این محوطه آثاری از برجستگی های مربوط به ابنیه قدیمی که پوشیده از گیاهان و درختچه های جنگلی است، دیده می شود.
موقعیت جغرافیایی و پیشینه تاریخی منطقه هفت دغنان
منطقه هفت دغنان در شهرستان صومعه سرا، بخش مرکزی دهستان ضیابر و روستای بهمبر واقع شده است. این منطقه دارای موقعیت جغرافی ایی 37 درجه و 27 دقیقه و 3/52 ثانیه عرض شمالی، و در 49 درجه و 11 دقیقه و 7/48 ثانیه طول شرقی و در ارتفاع 37 متری نسبت به سطح دریا واقع شده است. با گذر از روستای بهمبر در سمت غرب آسفالته ضیابر به پونل می رسین. در سمت غرب رودخانه واویلا یا اسکندررود در لابلای درختان جنگل هفت دغنان، ویرانه های یکی از بزرگترین و وسیع ترین شهرهای تاریخ گیلان مدفون است. منطقه تاریخی گسگر در 30 کیلومتری شمال غربی رشت است و ناحیه ای قدیمی و معروف از شهرستان صومعه سرا است که تا چند سال قبل به گسگرات مشهور بوده است و میان دهستان خوشابر و شاندرمن و شهر ماسال و مرداب انزلی قرار گرفته است.
طول آن از روستای اسفند سر در جنوب به گیل چالان در شمال حدوداً 9 کیلومتر و عرض آن از مرداب انزلی تا مرز ماسال 12 کیلومتر است. تا زمان فتحعلیشاه قاجار منطقه وسیع گسگر شامل زمین های گسگر و خاک ماسال و شاندرمن و تالش دولاب می شده و مرکز حکومت قدرتمند این سرزمین حاصلخیز شهر دولاب یا شهر گشگر یا گوراب بود که همان هفت دعنان امروزی محسوب می شود. از اواخر قرن سوم هجری در آثار و نوشتههای محققین و جغرافیدانان و سیاحان اسلامی از شهرها و آبادی های گیلان به تدریج ذکر و یادی می شود که هر یک حکومت مستقلی داشته اند. امیران آن از میان خاندان بومی برخاسته بودند. این شهرها و آبادیها که اکنون جز معدودی در کشاکش حوادث محو و نابود شده و اثار و بقایای آنها در زیر ریشه های بستر درختان جنگلی و یا باغات و مزارع غنوده اند گویای بسیاری از ارزشهای فرهنگی و به وجود آورنده و نگهدارنده فرهنگ و تمدن پویای مردم این سرزمین است. به طور کلی ساختار اولیه شهرهای قدیمی دوره اسلامی در گیلان همانند سیار مناطق ایران به صورت یک مجموعه شهری با در نظر گرفتن نیازهای اولیه جامعه بوده که اصطلاحاً به بعضی از آنها گوراب گفته می شود.
در حدود نیمی از جنگل هفت دغنان را آثار ویرانه های باروی شهر ـ حمامها ـ و پلها و معابر و مساکن تل هایی پوشانده که به همراه آن قطعات سفالهای ساده و لعابدار منقوش از دوره صفویه و قبل از آن در مقیاس وسیع گسترده و پراکنده است. تعدادی از حمامها، پل های خشتی و ساختمان های قدیمی که در متون به آن اشاره داشتند و در زیر خاک مدفون هستند، در سال 1382 توسط نگارنده مورد بررسی و شناسایی انجام شده، محوطه تاریخی هفت دغنان به صورت مجموعه 60 هکتاری که مقدمات ثبت آن توسط نگارنده انجام گرفته بود، به شماره 9952 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. بخش گسگرات در چند دهه پیش یکی از بخش های بزرگ شهرستان صومعه سرا محسوب می گردید و دارای 35 آبادی بزرگ و کوچک می شد. مهم ترین این آبادیها: ضیابر ، کلیاربر، اباتر، نوده کلنگستان و طاهرگوراب بوده اند. بازارهای هفتگی بخش گسگرات از رونق خاصی برخوردار بوده و گسگر در روزگار گذشته بسیار بزرگتر از گسگر امروزی بوده گمان می رود هفت دغنان همان دولاب یا گوراب مرکز گسگر بوده باشد.
وجه تسمیه هفت دغنان
هفت دغنان ترکیبی از «هفت دغن ان) است. دغن در زبان بیه پسی (غرب گیلان) به معنی رودخانه و نهر است. هفت دغنان، هفت نهر را در ذهن تداعی می کند هفت در اعتقادات باستانی ایران از بار معنوی خاصی برخوردار است. هفت فرشته و امشاسپند دین زرتشتی، هفت سیاره، هفت سین، هفت خوان، هفتم رفتگان و … از جمله این نشانه هاست. از طرف دیگر درباره وجه تسمیه هفت دغنان می توان گفت «جویبار تازه آباد از دامنه ارتفاعات بین شفارود و رودخانه چاف و از ناحیه جنگلی (هفت دغنان) سرچشمه می گیرد و از زیر پل (تازه آباد) بین جاده انزلی ـ آستارا عبور نموده وارد دریا می شود. این جویبار کمی بالاتر از محل پل به روشن دغن معروف است. دغن به اصطلاح محلی به مجرای آب شبیه به رود یا کانال گفته می شود با این تفاوت که در دغن جریان آب مثل رود یا کانال نیست و تا حدودی آب در آن راکد است.
