در فاصله‌ی ۲۰ کیلومتری از شمال غرب شهرستان ملایر یکی از جاذبه‌های گردشگری تاریخی ملایر در استان همدان قرار گرفته است. «آتشکده‌ی نوشیجان»، نام این اثر تاریخی است که در منطقه‌ی «شورکات» و روی تپه‌ای طبیعی با ارتفاعی نزدیک به ۳۷ متر قرار دارد.
در تپه‌ی نوشیجان، سه طبقه از سه دوره‌ی فرهنگی مادها، هخامنشیان و ساسانیان کشف شده است.
نوشیجان، تپه‌ای است باستانی که طی کاوش‌های انجام شده بر آن، سه طبقه که هر کدام متعلق به یک دوره‌ی فرهنگی است، کشف شده است. طبقه اول به مادها منصوب شده و طبقه دوم به هخامنشیان و آثار طبقه سوم نیز بر طبق اسناد موجود متعلق به ساسانیان عنوان شده است.آثاری که از آتشکده برجای مانده است عبارت است از تالار ستوندار (آپادانا)، چندین اتاق، چندین انبار، حصار، دژ، نخستین نیایشگاه که همان بنای قدیمی در جبهه‌ی غربی تپه است و معبد مرکزی که باستان‌شناسان معتقدند این معبد دومین نیایشگاه بوده است.
شاید تا به امروز فرصت رفتن و قدم زدن در این ارگ تاریخی را از دست داده باشید و شاید هم گذری از این منطقه تاریخی ناب کرده باشید اما اگر دوباره فرصتی دست داد و تصمیم به رفتن به این بنای تاریخی را گرفتید با قدم گذاشتن بین دیوارهای خشتی و تاریخ زده این بنا به دورانی سفر خواهید کرد که پر از اتفاق است.
بنای غربی تپه نخستین نیایشگاه یا آتشگاه است که بقایای یک آتشدان در جبهه جنوبی نمایانگر مراسم نیایش آتش است و اتاقی به عنوان معبد به صورت شمالی – جنوبی در آن جا بنا شده است، در بدنه مخروطی آن سه طاقچه است که در کنار معبدی در قسمت جنوبی بنای پایه ستون‌های معبد به جا مانده از آن روزگاران، حرف‌های زیادی برایتان دارد.
اقوامی در این ارگ تاریخی به عبادت مشغول بودند که مراسم و گونه عبادتشان آیین مهر بوده است که در دوران ماد متداول‌ترین دین به شمار می‌آمده است، در دوران هخامنشیان که داریوش و پسرش خشایارشاه سخت با این آیین مخالف بودند هر معبدی که خبر از برپا شدن این مراسم بود را به گونه‌ای تغییر شکل دادند و از آن جمله معابد مشهور آن روزگاران معبد نوشیجان بود که به دستور شاهان هخامنشی تغییر شکل داده و بر این اساس فضای داخلی معبد مرکزی نوشیجان که ارتفاع آن اکنون حدود 10 متر است با سنگ‌هایی پر شد و شواهد نشانگر آن است که این سنگ‌ها به صورت جدا و با احترام خاصی چیده شده‌اند، همچنین فضا بیرونی نما با حدود 4 میلیون خشت پر شده و بنا به دلایل خاص آن دوران از نظرها پنهان شده است تا تخریب نشود.
زمانی که به تغییرات این بنای تاریخی در این مقطع زمانی دقت می‌شود شواهد بیانگر آن است که برای چنین تغییراتی، وقت، پول و نیروی انسانی بسیاری درگیر بوده‌اند؛ وقتی تفاوت نوع عبارت را در دوران ماد و هخامنشی در این بنای تاریخی درمی‌یابید حتماً به این نتیجه دست پیدا خواهید کرد که ایمان قوی مردم، آنها را بر این واداشته که هرگز معبدی را حتی با تغییر نوع نگرش به مذهب و عبادت، تخریب نکنند و آن روزگاران را با خاطرات پرستش معبود خود با پنهان کردن از نظرها برای همیشه حفظ کنند.
قسمت دیگر قلعه نوشیجان تالار ستوندار یا آپادانا نام دارد که بروی سکوهای خشتی واقع شده است. معبد اصلی نوشیجان به صورت نیم‌چلیپا در زاویه شمالی پایه آتشدان بنا شده است و همین ویژگی بارز آن بیانگر این اصل است که معبد نیم چلیپا، آثاری از دوران ساسانی است.
مشخصات مجموعه خشتی نوشیجان
این بنای خشتی وسیع 80 متر طول و چیزی قریب به 30 متر عرض دارد و از بخش های مختلفی تشکیل شده است. اگر قدم در درون این بنای خشتی و باستانی بگذارید اتاق های تودرتو، سکوها، تونلی زیرزمینی، آثاری از برج و بارو و حتی نشانه هایی از طاق های ضربی را خواهیددید که بسیار حیرت انگیز است. بر طبق آزمایشات باستان شناسی قدمت این بنا چیزی در حدود 2700 سال تخمین زده شده و بر طبق این تخمین مادها در عصر آهن و فواصل قرون هشتم تا ششم پیش از میلاد اقدام به ساخت این شاهکار زیبای خشتی نموده اند. دژ معبد خشتی نوشیجان از بخش های مختلفی تشکیل شده است. استروناخ باستان شناس انگلیسی که نخستین اکتشافات را در نوشیجان انجام داده است به دنبال ردپایی از مادها این تپه را مورد واکاوی قرار دارد و در طی کاوش هایش به لایه های مختلفی رسید. لایه ی سطحی مربوط به اشکانیان بود که پس از مطالعات علمی برداشته می شود. لایه دوم نیز که یادگاری از دوره هخامنشی بود پس از انجام مطالعات کارشناسی کنار گذاشته می شود تا لایه سوم که متعلق به دوره مادها بوده و به طرز شگفت انگیزی سالم مانده بوده، بیرون می آید. استروناخ به این نتیجه رسید که این بنای خشتی در واقع یک قلعه حفاظتی در برابر هجوم دشمن دیرینه مادها یعنی آشوریان بوده است. اما علاوه بر آثار یک بنای دفاعی نشانه هایی از دو معبد نیز به دست آمد که نشان می داد اینجا علاوه بر کاربرد نظامی، محلی برای نیایش و عبادت نیز بوده و کارکردهای مختلفی داشته است. استروناخ در پایان کاوش هایش یافته ها را در چندین بخش مجزا دسته بندی کرد. در هر یک از اضلاع این مجموعه وسیع که تماما از خشت و گل ساخته شده است بخش های مختلفی به چشم می خورد.
تالار آپادانا
آپادانا اصطلاحی است که به تالارهای ستون دار دوران باستان اطلاق می شود. تالار کمی آن سوتر از اولین معبد قرار گرفته شامل 12 ستون در سه ردیف چهارتایی بوده است. این ستون ها وزن سقف تالار را بر دوش می کشیده اند اما از ستون های چوبی و یا پایه های سنگی شان متاسفانه اثری برجای نمانده است در حالی که به نظر می رسد در دوره استروناخ هنوز پایه های سنگی ستون ها موجود بوده اند! تالار مستطیل شکل است و بنابر نظر برخی ها متعلق به دوره هخامنشی است و به جای جنبه تشریفاتی جنبه مذهبی داشته است. نمونه های از این تالارهای ستون دار در نقاط دیگر مشاهده شده است که این تالارها دارای چاه هایی عمیق بوده که مردم نذوراتشان اعم از گندم و .. را برای پیشکش به آناهیتا الهه باروری و حاصلخیزی در آن می انداختند. به نظر می رسد با روی کار آمدن داریوش هخامنشی و اعلام رسمی آئین زرتشت و بسته شدن معابد مهرپرستی این تالار برای پرستش آناهیتا برپا شده است. شاهد این مدعا نیز وجود تونلی با شیبی 30 درجه است که قریب به 18 متر عمق داشته و با 42 پله به اعماق تونل منتهی می شود. تا مدت ها کاربری این تونل نوعی کاربری دفاعی محسوب می شده است که در زمان حمله دشمنان به جایی بیرون قلعه منتهی می شده است اما با این تفاسیر به نظر می رسد این تونل نیز کاربردی مشابه چاه های معابد آناهیتا داشته است. یکی دیگر از جذابیت های این تالار ستون دار طاق های بکاررفته در درگاه های ورودی این تالار است. طاق هایی ضربی که نمونه نخستین طاق های ضربی در معماری ایران باستان است که نشان از هوشمندی سازندگان بنا دارد. نکته جالب دیگر در مورد تالار ستون دار نوشیجان الگوبرداری و تاثیرپذیری از معماری اورارتویی است که در مناطقی همچون آلتین تپه به چشم می خورد و نمونه ای از نخستین تالارهای ستوندار در معماری ایران باستان بشمار می آید. این تالار ستون دار بر روی یک سکوی خشتی ساخته شده است. در اطراف این تالار اتاق هایی قرار داشته که به مرور زمان تخریب شده و از بین رفته اند. به نظر می رسد این اتاق ها نیز کاربری مسکونی داشته اند.
اتاق ها و انبار
یکی دیگر از مهم ترین بخش های این سازه خشتی چهار اتاق مستطیل شکل است که در ضلع شرقی قرارگرفته اند. اتاق هایی موازی که سقف های طاقی شکل آن ها فروریخته اند و انبارهایی برای ذخیره مواد غذایی بوده است. در ورودی این انبارها اتاق نگهبانی تعبیه شده است که نشان از اهمیت این اتاق ها دارد.
تونل
تونل درست در وسط تالار آپادانا قرار گرفته است و گمانه زنی های بسیاری در مورد کاربرد آن وجود دارد.
حصار
دورتادور مجموعه خشتی نوشیجان را حصاری بلند و خشتی فراگرفته بود. در برخی قسمت های حصار شیارهایی بچشم می خورد که بنابر نظر کارشناسان به نظر محلی برای کمین تیراندازان بوده است. حصار تقریبا از بین رفته و تنها بخش هایی از آن باقی مانده است.
اما کشفیات نوشیجان به همین جا ختم نمی شود. ظروف سفالی و همچینن اشکال نقره ای که در واقع اولین پول رسمی در سراسر جهان محسوب می شود نیز در این محوطه کشف شده است. حلقه های توخالی نقره که در بین مادها سیگلو نامیده می شود و پایه پول های دوران هخامنشی نیز محسوب می شود. به تازگی در نزدیکی نوشیجان تپه جدیدی کشف شده است که بنابر برخی نظرات مکان زندگی مردم عادی در دوران مادها بوده است و اطلاعات مهمی را از دوران مادها در اختیار باستان شناسان قرار می دهد.
زمانی که از بازدید این تپه تاریخی فارغ می‌شوید به این نتایج دست می‌یابید که قلعه نوشیجان از سه بخش اصلی دژ، معبد و تالار تشکیل شده است که هر یک داستانی از مردمان زمان خود را بازگو می‌کند که دست‌هایشان با هنر معماری و د‌هایشان با باد پروردگار پر بوده است که برای ستایش او زیباترین هنر را به نمایش می‌گذارند.
تپه تاریخی نوشیجان در سال 1346 هجری شمسی به شماره 763 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
