خانه حاج آقا علی واقع در رفسنجان، بزرگترین بنای خشتی سقف دار جهان است. قدمت این بنا به قریب ۱۳۰ سال میرسد.
این مجموعه نمونهای زیبا و باشکوه از معماری عصر قاجار است که در ۵ کیلومتری جنوب شرقی رفسنجان و در روستای قاسم آباد واقع شده و مشتمل بر ۸ قسمت بازار، آب انبار (تامین کننده آب اهالی که دارای سردری با آجرهای گلدار تزئین شده و دیوارهای آن دارای نقوش آجری و کاشیکاریهای زیبا است)، مسجد ، کاروانسرا ،حمام ، حسینیه ، یخدان (که در ۲ کیلومتری قاسم آباد و در روستای عباس آباد حاجی است و تامین کننده یخ مورد نیاز اهالی بود) است که هر یک کاربری خاصی داشته اند.
این مجموعه با ارزش که از جاهای دیدنی رفسنجان می باشد ، به سبکهای معماری دوران قاجار، گچبریهای زیبا و تماشایی چهارفصل، کاربندیهای بینظیر و طاق و بناهای باشکوهی دارد که چشم همگان را خیره میکند.
حاج آقا علی چه کسی بود؟
حاج آقا علی که به زعیمالله رفسنجانی شهرت داشت، یکی از تجّار و مالکان بزرگ رفسنجان در زمان قاجار بود که بعدها به امینالتّجار معروف گردید و نام خانوادگی فرزندان او امینیان نهاده شد. او با کشورهایی همچون چین و هند ارتباط تجاری داشت و کاسهها و بشقابهای چینی که عدد ۱۱۰ (حروف ابجد علی) در داخل آنها حک شده بود، تا مدتها در بین مردم رفسنجان و کرمانرایج بود. وی با وجود داشتن املاک و داراییهای فراوان، گلههای چند هزارتایی گوسفند و مزارع وسیع، تمام عمر خود را با سادهزیستی گذرانید. حاج آقا علی یکی از خیّرین و نیکوکاران زمان خود بود.
حاج اقا علی امین التجار (امینیان) املاک زیادی از خود بر جای گذاشت، از جمله بازار و مسجد ایشان در شهر کرمان، بازار و مسجد و آب انبارهایی در شهر رفسنجان، کاروانسرا، بزرگترین بنای خشتی جهان و کیلومترها مزرعه زیر کشت که قسمت عمده ای از این املاک و ثروت وقف حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) نموده و متولی این املاک را فرزند خود عباس (حاجی ملک) و فرزندان او تعیین کرده اند.
داستانها و افسانههای محلی متفاوتی دربارهی زندگی حاج آقا علی وجود دارد. عدهای معتقدند که او فردی تهیدست و فقیر بود که پس از پیدا کردن گنجی بزرگ زندگیش تغییر کرد و به فردی متموّل تبدیل شد. اما برخی دیگر بر این باورند که او ثروت خود را با تلاش و کوشش فراوان به دست آورده است.
پیشینه خانه حاج آقا علی
پیشینه این خانه ی خشتی زیبا ، به سد و پنجاه تا سد و هفتاد سال پیش بر می گردد. خانه ی خشتی حاج آقا علی 8000 متر مربع زمین و 4000 متر مربع زیربنا داشته و در سه طبقه ی همکف، زیرزمین و اشکوب اول ساخته شده است (3) . حیاط خانه ، هزار متر مربع و روزگاری پر از گل های رنگارنگ و درختان سرو و کاج بوده است . بلندی دیوارها 10 متر بوده و چهار باروی نگهبانی از خانه، پاسداری می کرده است . این سرای اربابی تنها برای نشست های اداری ، اعیانی و بازرگانی حاج آقا علی به کار می رفته است . خانه ، دارای 110 اتاق بوده است که همه ی آنها ، بخاری دیواری (شومینه) و تاقچه و رف داشته اند . همچنین دو هشتی بزرگ و چند هشتی کوچک برای بخش بندی فضاها در نظر گرفته شده که نخستین هشتی بزرگ ، به زبان امروز ، اتاق انتظار مراجعان بوده است . سرای خشتی ، چهارفصل بوده و در بهار و تابستان و پاییز و زمستان کاربری داشته است . در مهرازی (معماری) عمارت حاج آقا علی ، شیوه ی قرینه سازی به کار رفته است . بدنه ی درونی خانه با خشت خام ساخته شده و در پوسته ی بیرونی آن گچ و آجر استفاده شده است .
برخی قسمتهای خانه حاج آقا علی
تالار حوضخانه: این قسمت وسیعترین فضای سرپوشیده خانه است که سقف آن در ارتفاع طبقه دوم با گنبدی عظیم پوشانده شده است. این قسمت در زمینه مستطیل کار بندی شده و در مرکز آن کلاه فرنگی قرار گرفته است که نور فضای حوضخانه را تأمین می نماید. در وسط حوضخانه حوض مستطیل شکلی قرار دارد که در گذشته با حوض های حیات های جانبی مرتبط بوده است و آب آن از طریق قنات تأمین می شد. حوضخانه در دو طبقه ساخته شده که در طبقه بالای آن تعدادی اتاق و دو تالار در اضلاع شمالی و جنوبی قرار دارد. نمای داخلی حوضخانه با اندود گچ و گچبری های برجسته با طرح های اسلیمی تزئین گردیده است.
تالار شاه نشین یا بهاره: در مرکز ضلع جنوبی ایوانی نسبتاً رفیع قرار دارد که در طرفین آن با حفظ تقارن دو راهرو دسترسی ایجاد شده است .
تالارهای پاییزی و زمستانی در اضلاع غربی و شمالی بنا قرار دارند و نسبت به تالار شاه نشین و حوضخانه کمی ساده تر اجرا شده اند.
مسیر دسترسی
برای رفتن به بزرگترین خانه خشتی جهان باید از بخش شرقی رفسنجان خارج شد و چند کیلومتر در جادهای که 2طرف آن با باغهای پسته محصور شده، رانندگی کرد و در ادامه، جاده فرعی قاسمآباد را برای رسیدن به این روستا طی کرد ، اگر دیر یا زود بار و بنه سفر را برای رفتن به این خانه زیبا بستید از جاذبههای کویر منطقه و تپههای شنی آن غافل نشوید.
