آرتیمان از شمال و شمال غرب به سرکان و کوه سرافراز اشتوار- از جنوب به تویسرکان و شهرک قائم- از غرب به روستای ریواسیجان و تپه آن و از شرق به سلسله کوههای بلند محدود می باشد بلند ترین نقطه ی آرتیمان کوه خاکو میباشد که از ارتفاعات متصل به کوه الوند همدان است و این کوه بین آرتیمان و همدان قرار دارد ارتفاع آرتیمان از سطح دریاهای آزاد جهان1923 متر است.
آرتیمان خطبه ای است که نزهت هوا و لطافت فضا و سرسبزی در بند ها و چمنزار هایش فراوان می باشد به غایت نیک و مردمش همه فارسی زبان- اطرافش فی الجمله درخت – و آبش از چشمه سارها به غایت خوشگوار و هوایش در تابستان به اعتدال مایل- میوه هایش فراوان و اکثرا ممتاز- مردمش نیک محضر وهمگی شیعه مذهب هستند ، اراضی آن حاصلخیز و پرآب است کوه هایی که در دامنه آن زندگی میکنند به کثرت چشمه سار ها و چاههای پرآب موصوف است هوای آن سالم و از نواحی سردسیر است- زمستان بسیار سرد وسخت بوده و رودخانه ی بزرگی بنام آرتیمان رود در آن جاری است.
آرتیمان که از جاذبه های گردشگری تویسرکان می باشد ، خطه ای است دلگشا وروضه ای است جانفزا و از روستاهای معروف است و در نزهت هوا و لطافت فضا سالم،آفاق خاکش را با محبت سرشته است و آبش را با مودّت آغشته ، هوایش چون دم عیسی روح افزاست و فضایش مانند ید بیضای موسی معجز نما، شمیم صبا در بر نسیم شمالش مایه عجز و نیاز در کف آورده، سبزه ی مرغزارش نمونه ای از خط بنفشه رویان است و صفای دشت و کوهسارش رخسار فرشته رویان می باشد .
هوایی که از مجاورات اشجار می گذرد و آبهای کثیر آن به طوری مفرّح و نشاط آور است که قابل توصیف نیست ، حبوبات در اراضی آن به قدر کفایت به عمل می آید ولی به علّت سردی هوا در بعضی سالها دچار خسارت میگردد.
«حمد الله مستوفی» در دائرة المعارف خود جلد 5 درباره آرتیمان می نویسد :
(بین توی و سرکان دهکده ای است موسوم به«آرتیمان» در دره ای که به واسطه ی کثرت اشجار و طبقات بیوتات وضعی دارد که از اماکن متنزهه ی دنیا به شمار می آید. در حوالی این دهکده دره هایی متعدد و با صفا موجود می باشد.)«اعتماد السلطنه» در کتاب مرآت البلدان می نویسد :
(تقریبا به فاصله ی شش هزار قدم مسافت از قصبه توی و سرکان دهکده ای است موسوم به آرتیمان واقع در دره ای که به واسطه کثرت اشجار و طبقات بیوتات تشکیل وضعی می دهد که نهایت قابل سیر و سیاحت است) .
«مرحوم شیروانی» در کتاب بستان السیاحه صفحه 192و 193می نویسد :
(قریه آرتیمان که از قرای تویسرکان و نیم فرسخی آن است و محلی مسرت مرفور است……الحق قریه آرتیمان: روضه من ریاض الجنان است).
«جمعیت آرتیمان»
برابر سرشماری آبانماه 1335جمعیت آرتیمان1493نفر بوده که از این تعداد 716 نفر مرد و 777 نفر زن بوده است که این سرشماری در سال13۷5جمعیت آرتیمان را 387 خانوار با 1366نفراعلام نموده اند که717 نفر مرد و 649 نفر زن می باشند که این آمار نشان می دهد که آرتیمان به عللی که ذکر خواهد شد با کاهش جمعیت در یک مقطعی روبرو شده است . سرشماری جمعیت در سال 1385 جمعیت آرتیمان را ۶۹۴ خانوار با ۲۶۵۵ نفر اعلام نموده است که شامل ۱۳۵۳ نفر مرد و ۱۳۰۲ نفر زن میباشد . سرشماری جمعیت در سال ۱۳۹۰ جمعیت آرتیمان را ……………………………که جمعیت نسبی نفر در هر کیلومربع بوده است.
مهاجرت از آرتیمان به شهر و اطراف آن از نظر کشاورزی لطمه بزرگی وارد آورده است و عوامل عمده ومهم مهاجرت در سالهای قبل عبارتند بودند از :کمبود ماشین جهت رفتن به شهر- کمبود آب-گاز و مواد سوختی- عوامل فرهنگی مانند مدرسه ابتدائی – راهنمائی – دبیرستان و هنرستان ، خرابی کوچه ها و کوچک بودن آنها و … می توان نام برد به این جهت خوب است که مسؤلین هر چه سریعتر با ایجاد امکانات لازم در این روستا باعث جلوگیری از این مهاجرتها شوند.
«ویژگیهای تاریخی و وجه تسمیه آرتیمان »
درباره آرتیمان فعلی قدماء گفته اند که نام قبلی آن علی آباد بوده است و علی آباد دهکده ای بود بین توی و سرکان و نزدیک به ریواسیجان فعلی، ویرانه هایی که از علی آباد باقی مانده است هم اکنون در کنار زمینها ی صحرا (تقریبا با بررسی اینجانب در زیر باغ حاج مجتبی زاهدی پور) بر اثر شخم زدن زمینها خشتها و آجر های سفالی از زمین بیرون می آید.
درباره ی ویرانی آن نوشته اند : علی آباد دهی بود حد واسط سرکان و مشکان و توی ، زمینهایش مرتفع بود و در آنجا هم مثل رودآور ، زعفران بسیار می کاشتند بعدها در نتیجه زلزله شدید که قصبات رودآور و مشکان نابود شدند علی آباد نیز ویران گردید . باقیمانده مردم علی آباد که جان سالم به در بردند به دره ای بالاتر و در کنار کوه آتشبار(اشتوار) روی آورده و بنای آرتیمان فعلی را بنیاد نهادند و چون مردم از ایمان زیادی برخوردار بودند نام این قصبه را آورد ایمان نهادند که به مرور زمان به آن آرد ایمان و آرتیمان گفتند . این گفته های قدماء است و اثبات تاریخی آنچنانی ندارد .
«بافت آرتیمان»
از آنجایی که آرتیمان قدیمی و کهنسال است کوچه ها و محله های قدیمی که در اکثر روستاهای ایران دیده می شود در آن وجود دارد . علاوه بر این کوچه های قدیمی آرتیمان دارای مجتمعهای مسکونی در شمال و شمال غرب و جنوب و شرق می باشند و شکل نقشه ای آن به صورت خطی می باشد. از لحاظ بافت آرتیمان دارای کوچه های پیچ در پیچ می باشد و به جز چند کوچه تقریبا وسیع که محل رفت و آمد تعدادی از ماشینهای سبک می باشد کوچه ی وسیعی دیگر ندارد و از نظر محل به دو محله ی بالا و پایین تقسیم شده و در این محله ها نیز تقسیماتی بنام های راه باغا- مصلی راه باغا- میان ده- مصلی پایین- زیر جو- پادشاهی – مصلی بالا- سرسنگها- کوچه مِچی- بریاء – چال آسیابها – پشت بغچاء و غیره وجود دارد و این دو محله مانند دیگر روستا ها از قدیم الایام دارای روابط نسبتا تیره به هم بوده اند و اکثرا بچه ها در مدارس با هم به نزاع می پرداختند ولی اکنون به علت رواج فرهنگ مقدس اسلام در مدارس و مساجد و به برکت جمهوری اسلامی ایران این دو محله با هم روابطی دوستانه برقرار نموده اندو از عوامل یاد شده به حمد اله کمتر اتفاق می افتد.
«آثار و بنا های تاریخی»
1- قبرسیّد میر معین جده میر معین ها مشهور به قبر آقا که درپای کوه معروف به خاله خمیره واقع شده است.
2- امام زاده عبد الله که درکنار پیاده رو و جاده سرکان – آرتیمان و درپای کوه مدفون و دارای ساختمانی آجری و قدیمی و زیارتگاه عموم است . در حال حاضر هیئت امناء امامزاده و اوقاف در حال احداث مسجد امام مهدی (عج) در کنار آن میباشند .
3-مسجد حاج حیدر حاجی زین العابدینی هفتمین جده اینجانب که در راه باغها و محل پایین است و دردهه 1360باز سازی شده است و بنای اولیه آن متعلق به حدود 500 سال پیش می باشد .
4- حمام محله پایین : که بنای اولیه ی آن حدودا” متعلق به سالهای1200می باشدو در حال حاضر مخروبه شده است .
5- پلهای سر رود خانه محله پایین و محل بالا که در سال 1351 بازسازی شده است.
«آثار»
1- توت درب حمام مصلی که قطر تنه آن حدود 5 متر و 58 سانتی متر است و قدمت آن به570 سال می رسد و از کهنترین درختان منطقه تویسرکان مانند چنار باغوار است و لی توجه کافی به آن نشده و در حال از بین رفتن است.
۲- سنگ پنجعلی در مسیر گردشگاه گانه زارسنگ بزرگی در کنار جاده وجود دارد که به سنگ پنجه علی معروف است جای پنج انگشت دست به صورت فرو رفته در روی سنگ قابل مشاهده است.طبق گفته قدیمی های روستا جای دست مربوط به حضرت علی (ع) است که با فریاد زنی در زمانهای قدیم که فرزندش درمسیر افتادن این سنگ ازکوه بوده است نام علی را برای نجات فرزندش به زبان اورده که با دست ان حضرت سنگ در بالای سر کودک از حرکت می ایستد وجای دست حضرت در روی سنگ میماند.