یکی از جاذبه‌های تاریخی شهر ماهان در استان کرمان ، که همواره مورد توجه ایرانگردان بوده است، آرامگاه شاه نعمتالله ولی است.
بقعه شاه نعمتالله طاق گنبدی و آراسته به نقاشی‌های روی گچ است. در این جا سنگ قبر از مرمری قرار دارد که روی آن آیه تطهیر و اطراف آن نام دوازده امام نگاشته شده است. در سویه جنوب غربی رواق پشت حرم فضای کوچکی قرار دارد که نعمتالله ولی دست کم یک چله (چهل شبانه روز) را در آن سپری کرده و در این مدت به پرستش و نیایش و عبادت می‌پرداخته و این مکان احتمالاً پیش از عصر صفویه ساخته شده که در زمان احداث رواق آن را حفظ نموده‌اند.
کتیبه کهن و تاریخی بسیار گرانبهای سردر مزار شاه ولی که یادگار اخلاص و ارادت بی شائبه سلطان احمد شاه و فرزند او به آن عارف بزرگ نامی است، هنوز هم پس از پنج و نیم قرن زینت بخش آستان شاه ولی است.این بنا که امروزه 32 هزار مترمربع مساحت دارد، در آغاز به شکل یک تک بنا با گنبدی بلند بر فراز فضایی چهار گوش درون باغ بزرگی بوده که در دوره‌های بعدی بناهای دیگری در کنار آن ساخته شده است.
عمارت تاریخی مرقد شاه نعمتالله ولی، صحن‌ها و رواق‌های پیرامون آن نزدیک به شش هزار متر مربع گستردگی دارد. این عمارت آمیخته‌ای هنر معماری شش سده اخیر است، اکنون نیز بخشی از این نماسازی با کاشیکاری معرق و زیبا با نقش اسلیمی و رنگهای لاجوردی، فیروزه‌ای، سفید و زرین در سر در باختری مقبره دیده می‌شود. دو گلدسته بلند، رواق شاه عباسی و دارالحفاظ، سردر محمد شاهی، صحن وکیلی، صحن اتابکی و صحن میرداماد از دیگر بخش‌های آرامگاه شاه نعمتالله ولی هستند.
این بنا از چندین صحن تشکیل شده‌است شامل صحن‌های اتابکی، وکیل الملکی، حسینیه، میرداماد و بیگلربیگی. صحن میرداماد که به صحن شاه عباسی نیز خوانده می‌شود، در زمان سلطنت ناصرالدین شاه مرمت و بازسازی شد.
صحن وکیل‌الملکی از یادگارهای محمد اسماعیل خان نوری وکیل الملک است. صحن حسینیه با مناره‌هایی به بلندای ۴۲ متر در سویه باختری آن در زمان محمد شاه قاجار برپا شده است. صحن اتابکی در زمان علی اصغر خان اتابک صدراعظم ناصرالدین شاه و با وجوه اهدایی او تازه‌ترین صحنی است که بنا نهاده شده است.
ورودی امروزی آن از سمت شرق است که به صحن اتابکی و از آنجا به صحن وکیل الملکی که به رواق‌های دوره قاجاریه و گنبدخانه و رواق شاه عباسی و صحن حسینیه دسترسی دارد منتهی می‌گردد. آخرین صحن این بنا بیگلربیگی است که به خانه متولی‌باشی ختم می‌شود. در ساخت درهای آستانه که احتمالاً در هندوستان ساخته شده‌اند، از نقوش هندسی خاتم کاری شده، قطعاتی از عاج فیل بهره گرفته شده است.
بیشترین توسعه این مجموعه در دوران قاجاریه انجام شده‌است. معماران آن استاد کمال الدین حسین و بانی آن بکتاش خان (رواق و صحن میرداماد)، استاد رضاً و بانی آن عبدالحمید میرزاً (صحن حسینیه) هستند. صحن وکیل الملکی و رواق‌ها به دستور وکیل‌الملک اول و دوم در سال‌های ۱۲۸۵ ه.ق بناگردیده‌است، پس از زمین لرزه ۱۳۶۰ کرمان بخشی از قسمت بالایی گنبد آستانه فرو ریخت و شکاف‌هایی در آن پدیدار شد که توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان بازسازی شد.
این مجموعه طی شش قرن بنا شده و تداوم معماری ایران را در شش قرن گذشته و به صورت زیبایی به تماشا گذارده است.
یکی دیگر از جاذبه‌های معماری در آرامگاه شاه نعمتالله ولی، درب‌هایی است که برای آستانه ساخته‌اند. درب‌هایی که احتمالا در هندوستان ساخته شده و بعد به ایران منتقل شده‌اند.
برای تزیین این درب‌ها از نقوش هندسی خاتم‌کاری شده و قطعاتی از عاج فیل استفاده شده است، از دیگر بخش‌های این آرامگاه که امروزه مورد توجه علاقه‌مندان قرار گرفته‌اند موزه‌ی شاه نعمتالله ولی و فروشگاه کتاب است، در قسمت شمالی دالان ورودی، کتاب‌فروشی و در بخش زیرین این دالان موزه قرار دارد. در این موزه اشیای باارزشی نگهداری می‌شود که غالب آنها با فرهنگ تصوف مرتبط هستند.
کشکول‌های آراسته به خط و نقش، این کشکول‌ها که برجسته‌ترین نشانه‌ی دراویش به شمار می‌روند، ظروف کوچکی هستند که دراویش و صوفیان به دست گرفته و با زنجیری به شانه می‌آویزند. تبرزین‌های تراشیده شده، تبرزین‌ها تبرهای کوچکی هستند که دراویش بر دوش حمل می‌کردند.
پته شال‌های سوزن‌دوزی شده که یکی از زیباترین و باارزش‌ترین آنها پته‌ای است که سالیان متمادی به عنوان پوشش قبر شاه نعمتالله ولی استفاده می‌شده ، شمشیرهای مرصع با جلد چرمی، سپرهایی از پوست کرگدن و فولاد، کتاب‌های خطی با چاپ‌های سنگی، ظروف چینی و بلور از جمله اشیای ارزشمندی هستند که در موزه آرامگاه شاه نعمتالله ولی نگهداری می‌شوند.
در سمت جنوب غربی دالان ورودی، بقعه‌ی امیرنظام گروسی قرار دارد.
زندگی‌نامه
سید امیر نورالدین نعمتالله بن میرعبدالله معروف به شاه نعمتالله ولی در چهاردم ربیع الاول سال ۷۳۱ق در حلب و طبق قولی در کوهبنان از شهرهای کرمان به دنیا آمد. برخی محققین، او را از نوادگان امام باقر(ع) دانسته‌اند.
وی به نقاط مختلفی چون عراق، حجاز، هرات، ماوراء النهر، شیراز و کرمان مسافرت کرد. او در مسافرتی که به مکه داشت، با شیخ عبدالله یافعی آشنا شد و به مدت هفت سال مبادی تصوف و عرفان را نزد او آموخت. شاه ولی هنگام سیر و سیاحت در اطراف کرمان، گذرش به منطقه خوش آب و هوای ماهان افتاد. در آنجا قصد اقامت کرد و ۲۵ سال آخر عمر خود را در آن دیار گذراند.
شاه نعمت الله در سال ۸۳۴ق از دنیا رفت و در ماهان به خاک سپرده شد. به دستور سلطان احمد شاه بهمنی، پادشاه دکن و از مریدان وی، در سال ۸۴۰ق گنبد و بارگاهی بر مزار او ساخته شد. از او یک فرزند به نام سید خلیل‌الله باقی ماند.پس از درگذشت شاه نعمتالله بنا به وصیت او، تنها فرزندش جانشین سلسله عرفانی او شد.
جایگاه در شعر و عرفان
شاه نعمتالله ولی عارف و شاعر قرن هشتم هجری است. وی در درجه اول عارفی بود که از شعر و غزل برای بیان مسائل تصوف و پرورش شاگردان استفاده می‌کرد.به اعتقاد ادوارد براون ایران‌شناس انگلیسی، شاه نعمتالله بیشتر در تصوف و عرفان شهرت داشت تا شعر و شاعری. او به سبب پیروی از مکتبمحی‌الدین عربی، به اصطلاحات خاص عرفان او کاملا مسلط بود و به کار بردن این اصطلاحات را در آثار خود امری عادی می‌دانست.
شاه ولی مانند دیگر شاعران قرن هشتم و نهم به غزل بیشتر توجه داشت و آن را برای بیان معانی عرفانی مناسب‌تر می‌دانست.سبک غزلیات شاه‌ولی منحصر به فرد بود اما در قصیده سرایی از سبک خاقانی تقلید می‌کرد.
به سبب ارتباط پادشاه دکن(بهمنشاهیان)؛ سلطان شهابالدین احمد اول با شاه نعمت الله ولی، او نوه خود نورالله را به دکن فرستاد.حضور او و خانواده‌اش باعث محبوبیت شاه نعمتالله و نوادگانش نزد حاکمان هندوستان، رواج سلسله نعمت‌اللهی و رونق شعر و ادب فارسی در آن دیار شد.
آثار شاه نعمتالله ولی
مهم‌ترین اثر شاه نعمتالله دیوان اشعار اوست که مشتمل بر دوازده هزار بیت از قصیده‌ها، غزل‌ها، مثنوی‌ها و رباعیات است. قدیمی‌ترین نسخه خطی دیوان شاه نعمتالله در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این کتاب بارها در تهران و کرمان چاپ شده است.
برخی دیگر از آثار شاه ولی عبارت است از:
منظومه فی تحقیق الایمان
رساله نصایح منظومه
ارواح شاه نعمتالله
خوابنامه
رساله شرح فصّ الاول من فصوص الحکم
رساله برزخیه
رساله مکاشفات
رساله منشآت
رساله نفسیه (معرفت نفس)
رساله مهدیه
