سیستان و بلوچستان رازهای زیادی را در دل خود پنهان دارد که شاید بهتر باشد بسیاری از آن ها هنوز هم به صورت یک راز در دل خاک باقی بمانند.این سرزمین کهن، به سرزمین اسطوره ها و افسانه های کشور نیز شهرت دارد.سرزمینی که رستمِ پهلوان از آن سر بر آورده است.امروز قصد داریم تا به گوشه ای از این سرزمین به نام شهر بمپور قدم بگذاریم. شهری که زمانی تمامی فعالیت های سیاسی و اجتماعی سیستان در آن رخ می داده، ولی امروزه نام و نشانی ندارد. بمپور جاذبه های تاریخی و طبیعی بسیاری دارد که در مطلبی جداگانه معرفی خواهند شد. امروز قلعه ساسانی باشکوه این شهر به نام قلعه بمپور را معرفی می کنیم.
این قلعه که از دیدنی های بمپور میباشد،در ۲۴ کیلومتری غرب ایرانشهر و در جوار شهر بمپور قرار دارد،به عنوان معروف ترین و در عین حال مهم ترین قلعه در سراسر بلوچستان محسوب می شود که بر فراز تپه ای مصنوعی در استان سیستان و بلوچستان بنا شده است.هرچند مردم بلوچستان بر این باورند که این قلعه توسط نادرشاه افشار ساخته شده و با وجود این که نادر اجازه ساخت قلعه ای را در منطقه بمپور به نصیرخان براهویی داد ،اما بنای قلعه بمپور بسیار کهن تر از آن است.
« پاتینجر » یک جهان گرد اروپایی و ( متخصص قلاع نظامی ) که در سال ۱۸۱۰میلادی سفری به منطقه بلوچستان داشته است ، در بازدید خود از قلعه بمپور ، ضمن تمجید از این قلعه ، در مورد محل احداث آن می نویسد : « افسانه و روایت عامیانه ای میان مردم بلوچستان حاکی است که فرمانده ارتش عظیم ، هنگام عبور از این راه به سواران خود دستور داد تا توبره اسبان را از خاک و گل پر کنند و روی هم بریزند.تعداد سواران آن چنان زیاد بود که وقتی خاک ها را بر روی هم انباشتند ، تپه ای بر جای ماند » .گرچه روایت یاد شده اندکی مبالغه آمیز به نظر می رسد ، اما مروری بر ابعاد جغرافیایی تپه ، نشان گر آن است که خاک این تپه از مناطق دیگر به محل ساخت قلعه « بمپور » منتقل شده است.
تحقیقات صورت گرفته در قلعه بمپور
قدمت این قلعه به استناد برخی منابع تاریخی به دوران ساسانیان می رسد و امروزه در ردیف آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است . قلعه بمپور در گذشته یکی از استوار ترین پناهگاه های بلوچستان به شمار می آمده است .
درباره تپه و قلعه واقع بر روی آن ، تحقیقات متعددی صورت گرفته ،از جمله فرانسوا بالسانی ، محقق فرانسوی و معاون آکادمی امور دریا های فرانسه که در سال ۱۳۳۵ش از قلعه بمپور دیدن کرده که معتقد است : « آثاری که من در قلعه بمپور به دست آوردم طبق نظر متخصصان موزه لوور فرانسه ، حداقل مسبوق به دوره ساسانیان است » .
دکتر بئاتریس دوکاردی ، محقق و باستان شناس انگلیسی در سال ۱۹۶۶ که در این منطقه مطالعاتی صورت دادهاست .
می‌گوید : « اشیا و ظروف به دست آمده در تپه باستانی بمپور از نظر تاریخی ، تمدن اولیه سرزمین بلوچستان غربی را در این منطقه ثابت می کند ؛ که این تمدن به منزله واسطه ای میان تمدن های غربی ایران و تمدن کهن سند پاکستان بوده است . به اعتقاد « دوکاردی » سفال های به دست آمده در بمپور متعلق به ۲۷۰۰ سال قبل از میلاد هستند و نشان می دهد این مکان در نتیجه خشک شدن تدریجی از آبادی افتاده است . در حالی که سابق بر این ، بسیار آباد بوده و جمعیت زیادی را در خود جای می داده است . البته شباهت بنای قلعه بمپور با ساختمان های دوره ساسانی واقع در منطقه کرمان مانند قلعه دختر و قلعه بم نشان گر آن است که تاریخ اولیه این قلعه را می توان تا دوره ساسانی عقب برد.
وجه تسمیه بمپور
در بعضی از افسانه های محلی وجه تسمیه آن‌را مربوط به بهمن (پسر اسفندیار) می دانند که اول بهمن پور بوده و به مرور زمان به بمپور تبدیل شده است.بر طبق اظهار نظر بسیاری از فضلای ایران و به استناد کتب تاریخی در قدیم الایام این محل را بن پهل می نامیده اند که به معنی شهر آخر می باشد .
با بررسی آثار مکتوب گذشتگان نام باستانی این محل بن پهل بوده که با گذشت زمان به بن فهل ، بن فول ، بن‌فور ، بن‌پور ، و به بم پور (Bompour) تغییر نام پیدا کرده است که امروزه فارسی زبانان به اشتباه آن را بمپور(bam pour) تلفظ می کنند .
خصوصیات قلعه بمپور
این قلعه از نظر نظامی ، اهمیت قابل توجهی داشته و به مناسبت محل استراتژیک خود می توانست در مقابل هجوم بزرگ ترین قشون های نظامی نیز مقاومت کند . بنابراین ، مشخص است که استقرار قلعه در بالای تپه ، بر حسب تصادف انتخاب نشده ، زیرا این تپه به گونه ای به اطراف مشرف شده که محال است یک مهاجم دور از چشم نگهبانان به قلعه بمپور نزدیک شود.به همین دلیل به نظر می آید قلعه بمپور یکی از قلاع نظامی و مهم آسیا و خاورمیانه به حساب می آمده است .
این قلعه علاوه بر موقعیت استراتژیکی ، تنها حدود ۲ کیلومتر با رودخانه فاصله دارد که از این نظر نیز موقعیت جالب توجهی دارد . قلعه بمپور در گذشته بلوچستان همواره استوار ترین پناهگاه به شمار می آمده است.به همین دلیل ، بارها در زمان های مختلف و به خصوص در دوره قاجاریه محاصره و به توپ بسته شد.درسال ۱۲۵۷ و با شورش آقاخان محلاتی و حمایت محمد علی خان ( حاکم بمپور ) حبیب الله خان شاهسون ، امیر توپخانه ارتش قاجار ، به این قلعه یورش برد.در این دوره ، قلعه صدمات جدی دید ؛ اما کاملا ویران نشد و قابل سکونت بود . در سال ۱۳۰۷هجری شمسی یک نیروی نظامی به سرکردگی سرتیپ امان الله جهانبانی قلعه را به توپ بست و بدین ترتیب ، یک قلعه تاریخی به ویرانه ای بدل شد.
مشخصات قلعه بمپور
قلعه به صورت دو تکه ساخته شده و از نظر ارتفاع ، این ۲ بخش با هم یک سان نیستند.صحن پایین که در ورودی در دیواره شرقی آن قرار گرفته و برج هایی چند نیز آن را احاطه کرده اند.علاوه بر این ،اصطبل اسب ها و یک نقب برای فرار از محاصره به هنگام تسخیر احتمالی قلعه نیز وجود داشته است.قسمت فوقانی قلعه ارگ و حاکم نشین بوده است.بلندی تپه از صحن پایین بیش تر بوده به حدی که نفوذ به داخل ارگ برای مهاجمان به علت بلندی و شیب تند تپه ، کار ساده ای نبوده است.هم چنین در دیواره اطراف قلعه ۱۰ برج دفاعی قرار داشته است .
خصوصیات معمارى : مصالح به کار رفته در این قلعه خشت خام و گل رس بوده که بر روى یک تپه مصنوعى احداث شده است.دیوار هاى غربى و شرقى در هر رأس داراى برج هاى استوانه اى مى باشند .
از چهار برجک دیده بانى تنها دو برجک آن به ارتفاع ۲ متر باقى مانده اند.در داخل قلعه یک ردیف از اتاق هاى چسبیده به دیوار قلعه براى امور مختلف در نظر گرفته شده اند . یک حلقه چاه نیز در درون قلعه وجود دارد.
ارتفاع تپه مصنوعى که قلعه روى آن قرار گرفته ۸۰ متر است .
قلعه از سه قسمت تشکیل شده است :
۱ – قسمت انتهایى که از دیوار هاى اصلى و دربهاى ورودى و خروجى و چند عدد برج و بارو براى حفاظت قلعه تشکیل شده است .
۲ – قسمت وسط که محل خانه هاى مسکونى بوده و داراى برج و بارو نیز بوده است .
۳ – قسمت فوقانى که ویژه فرماندهان و حاکم قلعه بوده و بیش ترین نقش دیده بانى از برج و بارو هاى این قسمت به دلیل ارتفاع زیاد صورت مى گرفته است .
در محوطه قسمت فوقانى چاهى عمیق دیده مى شود که اکنون پس از گذشت چندین سال پر نشده است .
در گذشته در داخل چاه یک محوطه سنگ فرش بوده که داراى سوراخى براى عبور نیرو هاى قلعه در هنگام محاصره قلعه توسط دشمنان به خارج بوده است که در حال حاضر به علت حرکت شن هاى روان و گذشت زمان مسدود شده ، اما چاه به قوت خود باقى است .
دیوار هاى شرقى و غربى آن داراى فاصله زیادى از هم مى باشند و در سمت جنوب به یک‌دیگر نزدیک تر هستند و ضلع جنوبى در واقع کوچک ترین ضلع قلعه است . هر طرف داراى برجى استوانه اى بوده که روى هم ده برج بوده اند . بزرگ ترین برج قطرش به هشت قدم مى رسد و توپ در این مکان قرار داشته است .
دیوار اصلى همه اتاق ها را در بر گرفته است . در صحن حیاط جنوبى یک ردیف اتاق و بالاتر از دیوار خراب شده ، چندین اتاق وجود دارد.در قسمت بالا که ارگ نامیده مى شود چندین اتاق به صورت ردیفى در کنار یک‌دیگر قرار دارند و با پنجره هایى به خارج احاطه دارند .
قلعه بمپور ،قلعه ای که در برابر عظمت و تسخیر ناپذیری اش تمام لشکرکشان دست کم یک بار مزه تلخ شکست را پای آن چشیدند و روزگاری هر گوشه اش از آن عظمتی داشته که بیانگر یادگار ساسانیان است،امروز عظمتش فرو ریخته و خفته در بوته فراموشی هر ساله در اثر آب ، شستگی و باد به ریگ های روان صحرا می پیوندد.اما عظمت گذشته اش از دور ، چشمان هر بیننده علاقمند به هویت و میراث گذشتگان را به خود جلب می کند .
