مسجد «تاريخانه» درجنوب شرقی دامغان دراستان سمنان و جزو قديمی ترين بناهای پس از اسلام است كه قدمت آن بين سال 130 تا 170 هجری قمری دانسته‌اند.در وجه تسميه اين بنا گفته اند كه تاری به معنای خداست و تاريخانه يعنی خدای خانه و عده‌ای بر اين باورند كه اين مسجد قبلاً آتشكده بوده و پس از تسلط اعراب، آن را ناريخانه خوانده اند و سپس به تاريخانه معروف شده است.
« گدار » باستان شناس معروف درباره مسجد تاریخانه چنین نوشته است:« نمونه ای از بناهایی که مقدم بر دوره سلجوقیان است می توانیم ارئه دهیم یعنی مقدم بر دوره ای که نمونه اصلی مساجد ایران در آن تشکیل یافته است دو نمونه از میان آنها مسجد جامع نائین و تاریخانه دامغان است » تاریخانه به معنی خانه خدا است و آن را مسجد چهل ستون هـم می نامند و این رقم اغلب در ایران نماینده آن نیست که حتماً چهل ستون داشته باشد بلکه به معنی ستون های متعدد است نقشه این بنا نقــشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری است.
درباره تاريخانه و زمان ساخت بنای اوليه آن، صاحب نظران بسياری بحث كرده اند.نويسنده مرآه البلدان، دستور ساخت تاريخانه را به امير المؤمنين علی (ع) نسبت داده و آرتور پوپ، ساخته شدن اين مسجد را بين سال های 130 تا 170 هجری دانسته و محمد كريم پيرنيا تاريخ ساخت آن را حدود 150 هجری می داند.
در زمان بازسازی مسجد در قرن سيزدهم هجری، به جای طاق های مازه دار (بيضوی) اصلی كه اغلب فرو ريخته بودند، طاق های نوك تيز جناغی بنا شدند، هر چند كه در بخش هايی از بنا، نمونه هايی از طاق های مازه دار اوليه به چشم می خورد.
بنا بر توصيف مؤلف مرآه البلدان،در قرن سيزدهم هجری قمری، تنها چند ستون از اين بنا باقی مانده بود.نويسنده تاريخ قومس يادآور می شود كه ميرزا آقا عاملی، از وعاظ دامغانی، با كمك مالی مردم، طاق های مسجد را بازسازی كرد؛ اما در اين بازسازی، حالت اوليه طاق ها را تكرار نكردند و آن ها را به روش معمولی در آن روزگار ساختند. او می گويد كه از سوی شمال غربی، سه دهانه رو به جنوب شرقی و پنج دهانه ديگر به شبستان هایی باز می شده كه اكنون خراب شده اند.
این مسجد یک بنای خشت و گلی منحصربه‌فرد است که بخش‌هایی از آن ازجمله ۱۸ ستون ستبر و اعجاب‌انگیز جلویی حدود ۱۳۰۰ سال قدمت دارند.تاریخانه دومین مسجد قدیمی ایران به شمار می‌آید و بر روی بقایای یک آتشکده‌ی قدیمی متعلق به دوران ساسانیان بنا شده است.ستون‌های شکسته و رواق‌های بازسازی‌شده‌ی اطراف صحن مرکزی مسجد ساده و بی‌پیرایه هستند ولی مناره‌ی آجری ۳۰ متری آن که در سال ۴۱۸ هجری ساخته‌شده، دارای تزئیناتی بسیار ظریف و چشم‌نواز است.به دلیل ساخت‌وساز در کنار تاریخانه، مناره کمی کج به نظر می‌رسد.ورودی اين مسجد، از جناح طولی شرق است و پوشش مسجد، با طاق های گهواره ای بر روی قوس ها و ستون هاي مستحكم صورت گرفته است
تاريخانه مربوط به دوره ساسانيان و همچنين سده‌های 2 و 3 و 5 ه.ق است كه در شهر دامغان، خيابان ايستگاه راه آهن،جای گرفته‌است.
اين اثر که از جاذبه های تاریخی دامغان میباشد،در تاريخ 15 دی 1310 با شمارهٔ ثبت 80 به‌عنوان يكي ازآثار ملی ايران به ثبت رسيده‌است.
مناره مسجد تاریخانه دامغان
مناره اولیه مسجد تاریخانه در داخل مسجد بوده که تخریب گردیده و در ساخت آن از خشت استفاده شده بود و پلان آن با توجه به نقشه آندره گدار، مربع شکل بوده است. مناره کنونی مسجد تاریخانه در جنب مسجد بنا شده و مانند برخی دیگر از ابنیه استان سمنان به دستور ابو حرب بختیاربن محمد حاکم ایالت قومس در دوران غزنویان ساخته شده است. این مناره سکو ندارد و مستقیما” از روی زمین و با محیط دایره ایجاد شده و هر چه به ارتفاع مناره اضافه می گردد از قطر آن کاسته می شود. مناره دارای 30 متر ارتفاع و 86 پله است. نقوشی از آجر در روی منار هست که به منزلهٔ نما و تزیین آن محسوب می‌شود.در طی قرون، تاریخانهٔ دامغان بارها مرمت و بازسازی شده است. مناره‌ای آجری در عهد سلجوقیان به این مجموعه اضافه شده است. طبق کتیبهٔ کوفی مسجد، مناره به همت بختیاربن محمد، در قرن پنجم هجری احداث و به مجموعهٔ تاریخانه الحاق شده است.ارتفاع این منار در قدیم بیشتر بوده و گویا در اثر زلزله قسمتی از بالا و کلاهک آن فروریخته است، بانی این منار بختیار بن محمد حاکم ایالت قومس و ممدوح منوچهری دامغانی است که منار مسجد جامع سمنان نیز از بناهای وی به شمار می‌رود.
در ناحیه میانی مناره، کتیبه ای به خط کوفی نگاشته شده که برروی آن نام بانی مناره بد ین شرح بیان گردیده است:
بسم الله الرحمن الرحیم امر به بنای هذاامناره الحاجب الجلیل ابوحرب بختیاربن محمد فی ولایه الامیر السید اللجل فلک المعالی.
طاق‌های این ساختمان به مرور زمان فرو ریخته بوده که از محل وجوه جمع‌آوری شده از مردم شهر با خشت خام بر طاق‌های مزبور سقف زده اند.
