مسجد جامع بروجرد با قدمت ۱۲۰۰ ساله به عنوان قدیمیترین بنای تاریخی شهر بروجرد شناخته میشود. این بنای باستانی نخستین مسجد ساخته شده در نواحی غربی ایران بهحساب میآیدکه متعلق به عصر سلجوقی می باشد.اين مسجد زيبا در دل يکی از محلههای تاريخی شهر نام دو دانگه واقع شده و به لحاظ معماری و قدمت، از بناهای منحصر به فرد استان لرستان و شهر بروجرد است.
تاریخچه مسجد جامع بروجرد
سابقهی ساخت مسجد جامع بروجرد با حمله اعراب به ایران پیوند خورده است. ساخت بنای این مسجد در سالهای ۱۵۰ تا ۲۲۶ هجری قمری و بهصورت مجموعهای شامل مسجد، آبانبار، ساختمان غریبخانه، میدان و غیره کلید خورد. در محل مسجد کنونی در دوران پیش از اسلام آتشکدهای بزرگ متعلق به دوره ساسانی قرار داشته که طبق رسم آن دوران و همانند بسیاری از آتشکدههای دیگر با مرمت و تغییراتی در بنای اولیه، به شکل کنونی یعنی مسجد در آمده است، از این رو ویژگیهای معماری اسلامی را در کنار معماری باستانی ایرانی ساسانی دارا است. سازندهی اولیهی مسجد حموله بن علی بروجردی بوده که در زمان آل بویه بر شهر بروجرد حکمرانی میکرده است.
معماری مسجد جامع بروجرد
معماری مسجد جامع بروجرد معماری منحصر به فرد و یکی از شاهکارهای تاریخی معماری کشور است که هم ویژگیهای معماری اسلامی و هم معماری باستانی ایران را در خود جای داده است.گنبد خانه این مسجد در ضلع جنوبی واقع شده که از بخشهای قدیمیتر بنا است و معماری این بخش، مشابه چهارطاقهای دوران ساسانی است.
مسجد دارای دو درب غربی و شرقی است که به صورت غیرمستقیم به صحن اصلی باز میشوند؛ یکی از دربهای این مسجد به کوچهای در میدان جعفری که محل اجتماع اصلی مردم و آمد و شد شهروندان در گذشته بوده است، باز میشود و این نگاه گذشتگان در اهمیت ادای فرایض واجب را میرساند که در هر محله شلوغ و پر رفت و آمدی مسجدی به این سبک بنانهاده شده است.
در جنوب صحن، گنبد و ایوان اصلی مسجد قرار دارد که قدیمیترین بخش این مسجد است و در ضلع شمالی نیز شبستان مسجد با ارتفاعی کمتر از سایر بخشها قرارگرفته که در تابستان فضای خنکی را ایجاد میکند. ایوان جنوبی دارای دو گلدسته است که بعدها به مجموعه افزوده شده است.با توجه به تاریخ طولانی احداث بنای این مسجد که 12 قرن تخمین زده شده است، آسیبهای متعددی بر آن وارد شده و بارها در ادوار مختلف توسط حکام این شهرستان مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته و یا بخشهایی به آن افزوده شده است.
در دورهی سلجوقی برخی تزئینات آجرکاری و کاشیکاری و نیز تزئینات گچکاری به نمای مسجد اضافه میشوند و کتیبهای آجری به خط کوفی نیز بر روی دیوار جنوبی گنبدخانه و بر بالای محراب نصب میگردد.متن کتیبه چنین است:
«بسم الله اللهم اغفر امر هذه القبه الصدر لا جل مجدالدین جمال الاسلام عزالملک ابوالعز محمد بن طاهر بن سعید اطا اله بقائه».
در کل در ساخت مسجد نیز از مواد و مصالحی مانند آجر، کاشی و ملات استفاده شده است. در مجاورت بنای مسجد بخش وضوخانه قرارگرفته که با ورودی بزرگش غریبخانه مجموعه را نیز در خودش جای داده است. این محل برای اقامت مسافران بدون سرپناه احداث شده و درایت معماران آن را در زمینه ایجاد بناهای چند کاربره نشان میدهد.
دو رواق در شرق و غرب مسجد قرار گرفته که وجود یک چاه آب بسیار قدیمی در رواق غربی بنام گاورو یا چاه گاوی، آن را از سایر قسمتهای بنا متمایز کرده است. این چاه به آبانبار راه داشته و دلیل نامگذاریاش استفاده از گاو برای انتقال آب از چاه به حوضخانه میباشد.پنجرههای مشبک با کاشیکاریهای سبز رنگ از بخشهای زیبای این مسجد تاریخی هستند که با عبور نور خورشید از میانشان حسوحالی رویایی به این محوطه باستانی میبخشد.
طبق کتیبهها مسجد سه بار در دوره صفویه و یکبار نیز در سال ۱۲۰۹ قمری در دوره قاجار مرمت شده است که در این دوره علاوه بر تعمیرات و الحاقات دو مناره در طرفین ایوان نیز ساخته شده است.
یکی از دیدنیهای اصلی این مسجد منبر چوبی نه پله آن است و حکاکی روی آن، تاریخ هزار و شصت و هشت هجری قمری را نشان میدهد. سازنده آن، یارمحمد نجار بوده است. در بین اهالی بروجرد شایع است که حسن مجتبی دومین امام شیعیان سفری به بروجرد داشته و بر بالای این منبر سخنرانی کرده است که با توجه به تاریخ ساخت منبر و نبودن اطلاعات کافی، امری نادرست مینماید.
این بنا که جاذبه های تاریخی بروجرد و از مهمترین یادگارهای معماری گذشته ایران است در سال ۱۳۱۴ ثبت آثار ملی شد.
مسجد جامع بروجرد در حال حاضر
در دوره ی جنگی که بین ایران و عراق رخ داد نیز خسارات بسیاری به بنای اصلی مسجد جامع بروجرد وارد آمد و بخش هایی از شبستان شمالی آن نابود گردید. زمین لرزههای متعدد نیز، یکی دیگر از دلایلی است که سبب خسارات بالایی به گلدسته های مسجد در سال ۱۳۸۵ گردید. به این شکل مسجد جامع بروجرد با توجه به خسارت هایی متعددی که دید، نیاز به مرمتهای ویژه داشته است. بنابر نظرات کارشناسان و اقداماتی که برای مرمت مناره های مسجد صورت گرفت نیز از طرح های مقاوم سازی لرزه ای بازسازی و بازچینی نیز الهام گرفتند و مجددا آن را مرمت کردند. امروزه ساخت و سازهای بی رویه ای در اطراف مسجد به صورت سطحی و غیرکارشناسی صورت گرفته که مسجد را در معرض آسب قرار دادهاند.
مسجد جامع بروجرد در کوچه عماد واقع در خیابان جعفری قرار گرفته است.با توجه به وجود بناهای باستانی متعدد در این شهر لرنشین، سفر به بروجرد و بازدید از دیدنیهایش را شدیدا به شما توصیه میکنم.
