مسجد جامع سمنان بنایی بسیار کهن و باارزش در سمنان است.در طول زمان تغییرات و تحولات زیادی در این مسجد به‌وجود آمده است، اما هم‌اکنون در آن آثار دوران سلجوقی و تیموری دیده می‌شود. عقیده بر این است که این مسجد در قرن نخست هجری و بر روی خرابه‌های آتشکده بنا شده است.مسجد جامع سمنان در طول تاریخ از لحاظ مذهبی، فرهنگی و اجتماعی از ارزش و اعتبار زیادی برخوردار بوده است.سبک معماری مسجد جامع سمنان، به شیوه معماری آذری است.
مسجد سمنان در مرکز شهر قرار گرفته و تقریباً راه اکثر محله‌های سمنان به این مسجد ختم شده است که از موقعیت محلی که مسجد جامع در آن مکان احداث شده است به خوبی اهمیت این اثر دیده می‌شود زیرا مسجد سمنان در مرکز شهر قرار گرفته و تقریباً راه اکثر محله‌های سمنان به این مسجد ختم شده و مراکز دیگری از جمله بازار و حمام حضرت و … در اطراف این مجموعه قرار گرفته‌اند.
تاريخچه مسجد جامع سمنان
صنیع الدوله در کتاب مرآت البلدان در این باره می نویسد: در زمان خلافت علی بن ابیطالب، ایشان فرمودند که از کوفه تا بخارا ۱۰۰۱ مسجد بنا کنند، در حکومت عبدالله بن عمر، ثروتمندان سمنان مسجد کنونی این شهر را ساختند ولی این بنا دارای چندان شکوهی نبود. پس از آن بارها افراد زیادی بر بنای ابتدایی افزودند، مانند گنبد باختری و شبستان شمالی را با مار خواجه‌وند را خواجه ابوسعید سمنانی و خواجه نظام‌الدین در دوران سلطنت سنجر سلجوقی ساختند و شبستان جنوبی را شیخ رکن‌الدین علاءالدوله سمنانی در زمان وزارت ارغون‌خان بنا نمود و چون خرابی به وجود آمده بود، در زمان فتحعلی شاه، ذوالفقارخان به تجدید آن پرداخت. مسجد خاوری را خواجه کیقباد بن ملک شرف‌الدین سمنانی ساخته و ایوان متصل به گنبد را خواجه عزالدین محمد بالیچه سمنانی وزیر میرزا شاهرخ بنا کرده.
مناره مسجد جامع سمنان
مناره مسجد جامع سمنان یکی از منارهای تاریخی ایران متعلق به دوره سلجوقیان به شمار می‌رود که در گوشه شمال شرقی مسجد جامع قرار دارد. ارتفاع این منار از سطح زمین ۳۱/۲۰ متر است و از روی بام به ارتفاع ۲ متر کتیبه‌ای با طرح و نقش بسیار زیبا از آجر و با خط کوفی تزئین شده است. این بنا قدیمی‌ترین منار جنبان ایران است، در مركز اين منار محوری چوبی قرار دارد كه با تكان دادن آن كل منار حركت می‌كند.
منار مسجد جامع سمنان دارای دو کتیبه بسیار مهم به خط کوفی معقد یا برگدار است که یکی شامل آیات قرآن و یکی حاوی نام بانی بنا است. کتیبه فوقانی که با فاصله یک نوار تزئینی در گلویی منار قرار دارد آیه سی و دو سوره فصلت (سجده) را در خود جای داده است. کتیبه زیرین که با اندکی فاصله از محاذب بام مسجد قرار دارد، دارای متنی به این شرح است: «بسم الله امر ببناء هذه المناره الامیر الجلیل السیدا ابو حرب بختیار بن محمد مولی امیرالمؤمنین» چنین به نظر می‌رسد که کتیبه‌ها بدون طرح قبلی بر روی منار ساخته شده و به دلیل کمی جا دو کلمه از آخر آیه را جا انداخته‌اند. علاوه بر آن این کتیبه در اثر تعمیراتی که در سال هزار و سیصد و سی و شش هجری در آن صورت گرفته، توازن خود را از دست داده و از هیئت اصلی خود خارج شده است در طرح‌های شهریار عدل کتیبه فوقانی را قبل و بعد از تعمیر نشان می‌دهد.
صحن مسجد جامع سمنان به شکل مستطیل است که طول آن بیست و هفت متر و عرض آن بیست و پنج متر است. شبستان شمالی مسجد جامع شامل شانزده ستون مدور و قطور است که بر روی آن طاق‌های ضربی شبستان استوار شده است.شبستان شرقیبه وسیله در ورودی جنوب شرقی و شبستان جنوبی به‌وسیله در شمالی از شبستان شمالی جدا می‌گردد و به همت کیقباد بن ملک شرف الدین سمنانی وزیر امیر تیمور گورکانی بنا شده است.
این شبستان به‌وسیله هشتی کوچک باطاق گنبدی کم خیز مزین به تزئینات معقلی بسیار زیبا به بازار حضرت راه می‌یابد. در گوشه شمال شرقی این شبستان منار سلجوقی واقع است.شبستان جنوبی نیز شامل شانزده ستون مدور در وسط و هشت ستون در طرف دیوار شرقی است که پایه‌های بیست و هفت طاق شبستان را تشکیل می‌دهد. این شبستان در زمان ارغون خان و به وسیله وزیرش شیخ علاء الدوله سمنانی احداث شده و در عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار توسط ذوالفقارخان سمنانی حاکم سمنان – دامغان – شاهرود و بسطام نسبت به تعمیر آن اقدام شد.
درب ورودی جنوب شرقی در گوشه مسجد قرار دارد و توسط راهروی کوچکی به هشتی بزرگی متصل می‌شود که دارای حوض خانه، وضوخانه و سرویس بهداشتی است.
مسجد جامع سمنان که از نظر ساختمانی در اختیار سازمان میراث فرهنگی است با شماره ثبت صد و شصت و دو به‌عنوان آثار ملی به ثبت رسیده است.
