مسجد دو مناره سقز در بافت قدیم شهر در خیابان امام خمینی و در پشت حسینیه ی سقز قرار دارد. آنچه که در اولین نگاه نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند وجود ایوانی ستون دار در نمای مسجد است. ویژگی ای که آن را از سایر مساجد کردستان و شاید ایران متمایز می کند. این میراث ایران کهن که در محلهی میانقلعه و در دامنهی تپهی تاریخی نارین قلعه قرار گرفته است، مسجدی است قدیمی که به دلیل برخورداری از دو منارهی بلند، به «مسجد دو مناره» شهرت یا فته است.برخی از کارشناسان قدمت آن را متعلق به دوران شیخ حسن مولانا آباد از بزرگان و عارفان دوران حکومت افشاریه میدانند که با توجه به معماری و کاشیکاریهای انجام شده در مسجد، احتمال احداث آن در اواخر دوران افشاریه و اوایل دوران زندیه، دور از ذهن نیست. .این مسجد دارای حوضخانهای با یک گنبد بر فراز آن است که نمازگزاران در آن وضو میگیرند و به نظر میرسد که قدمت آن از عمر مسجد بیشتر و متعلق به دوران صفویه است.
ارزش تاریخی مسجد
بنای مسجد طبق روایات محلی، به زمان شیخ حسن مولانآباد از عرفای حکیم ریاضیدان مشهور عصر افشاریه برمیگردد. هنگام عزیمت نادرشاه افشار به بغداد وی از منطقه سقز عبور کرد و طبق درخواست شیخ حسن مولانآباد برای ساخت مسجدی برای اهالی شهر سقز. نادرشاه دستور ساخت این مسجد را در بافت قدیم شهر سقز داد. در حال حاضر نیز برخی از اهالی منطقه به این مسجد، مسجد شیخ حسن مولانآباد میگویند.
از نشانهها و دلایل صحت این مدعا، این است که در این سفر، نادرشاه دو عصای مرصع و یک سفره منقوش زیبای چرمی را نیز به شیخ حسن هدیه میدهد. این وسایل در حال حاضر در قریه مولانآباد که آرامگاه این عارف عالی رتبه در آن قرار دارد، نگهداری میشود. همچنین، یک جلد کلام ا… مجید خطی در مقبره شیخ حسن است و تاریخ آن به اواخر دوره افشاریه دلالت دارد. همچنین با توجه به کاشیکاریهای این مسجد که بیشتر مربوط به اواخر افشاریه و اوایل زندیه است و خصوصیات آن دوران را دارد میتوان بهطور قطع مطمئن شد که بنا مربوط به دوره افشاریه است و در دورانهای بعدی مرمت شده و تعمیرات جزئی در آن صورت گرفته شده است.
مـسـجـد دو مناره سقز که از جاذبه های تاریخی شهر سقز می باشد ، در سـال 1378 با شـماره ثـبتی 2600 جـزو آثـار مـلـی كشور به ثبت رسـید.
معماری مسجد
این بنا تقریباً به شکل مربع است. از خشت خام، ملات گل، سنگهای لاشه، آجر و چوب در ساخت این بنای تاریخی مورد استفاده قرار گرفته است. ورودی مسجد با سر در آجری با بافت گرهچینی آجر و کاشی زرد رنگ (که نشاندهنده دوران زندیه است) در ضلع غربی قرار گرفته است. یک راهروی ارتباطی، حدود ۳ در ۳٫۵ متر پس از در ورودی قرار دارد. از طریق نه پله و از همین دالان میتوان به پشت بام مسجد راه پیدا کرد. از یک چوب به خاطر لبه پله استفاده شده و پشت این لبه چوبی را با سنگهای لاشه، خشت خام و کمی کاهگل برای ساخت پلهها پر کردهاند.
شبستان مسجد با ابعاد ۱۰ در ۱۲ متر در ضلع شرقی این راهرو قرار دارد و بهوسیله درگاهی مجزا میتوان به آن راه پیدا کرد. سقف این شبستان ۲ متر و ۸۰ سانتیمتر ارتفاع دارد و مانند اکثر مساجد محل بر روی چهار ستون چوبی تقریبا دایرهای با سرستونهای چوبی، تکیه داده است. تا سال ۱۳۶۴ پشتبام مسجد از کاهگل درست شده بود که در همان سال با کمک اهالی محله کاهگل برداشته شده و پشت بام ساختمان آسفالت شد. ستونهای این ساختمان با قطر حدود ۳۵ سانتیمتر بر پایه ستونهای سنگی قرار گرفتهاند.
محراب مسجد در ضلع جنوبی این شبستان و قبل از هر چیزی خودنمایی میکند. این محراب دارای بافت قدیمی طاق هلالی است. در سال ۱۳۷۸ همه جای مسجد مجددا گچکاری شد و در تزیینات و ویژگیهای آن تغییراتی اعمال شد. به گونهایی که امروزه تنها محرابی هلالی نمایان است که جمله «بسم الله الرحمن الرحیم» بر بالای این محراب بهوسیله گچ قالبگیری شده است.
شش طاقچه در اندازههای مختلف در ضلع شرقی شبستان قرار گرفته است که برای محافظت مصحفها و وسایل دیگر مسجد مورد استفاده قرار میگیرد. در این ضلع یک دری وجود دارد که به اتاق واقع در ضلع شرقی مسجد ارتباط مییابد. از این اتاق به منظور انباری استفاده میکنند. در سال ۱۳۷۹ شومینهای را در ضلع شمالی درست کردند که بیشتر بعد تزیینی دارد، فعلا دهانه شومینه را بستهاند و به عنوان لوله بخاری مورد استفاده قرار میگیرد. چهار طاقچه در اندازههای گوناگون در ضلع غربی شبستان ساخته شده که همان کاربرد طاقچههای ضلع شرقی را دارند. این طاقچهها به شکل مستطیل بوده که دیوارهای ضلعهای شبستان را از حالت بیش از اندازه یکنواخت بودن، بیرون آوردهاند.
در ضلع غربی مسجد علاوه بر راهرویی که به به شبستان اصلی مسجد راه پیدا میکند، دو اتاق دیگر نیز موجود است که محل سکونت طلبههای دینی و محل درس خواندن آنان در دورههای قبل بود. اما امروزه یکی از اتاقها به وضوخانه تبدیل شده و دیگری نیز بدون استفاده باقی مانده است. از داخل شبستان به این اتاقها و بهوسیله اتاق اول به اتاق دوم میتوان راه رسید.
احتمال آن میرود که ایوان جلوی مسجد به منظور مصلای تابستانی مورد استفاده قرار میگرفت. بیشتر خانههای این منطقه بر روی سطحی شیبدار ساخته شده است، برای اینکه مسجد روی سطح مسطح ساخته شود، سکویی از سنگهای لاشه با بلندی تقریبی ۴ تا ۴٫۵ متر در جلوی مسجد درست کرده و سپس مسجد را بر روی این سکوی سنگی احداث کردهاند. ایوان جلوی مسجد با ابعاد ۴٫۸۰ در ۱۶ متر، درست بر روی این سکوی سنگچین شده بنا شده است. این ایوان با شبستان اصلی در یک سطح، بام دارد. ایوان در ضلع غربی مانند خود مسجد درب جداگانه دارد. سر دری دارای بافت گرهچینی آجر و کاشی بر بالای این در ورودی وجود دارد که عبارت «علی مدد» در آن نوشته شده است. بهوسیله محراب و درهای اطراف آن (از داخل شبستان مسجد)، علاوه بر این در ورودی به این ایوان میتوان دسترسی پیدا کرد.
شش ستون چوبی که سرستونهایشان با ستون و سرستونهای داخل شبستان بهطور دقیق شباهت دارد، در ضلع جنوبی این ایوان جاسازی شده است. این ستونها سنگینی سقف ایوان را تحمل میکنند. ستونهای ایوان از ستونهای داخلی شبستان تقریبا نیم متر بلندتر هستند، زیرا کف این ایوان در حدود ۵۰ سانتیمتر از کف شبستان اصلی مسجد پایینتر قرار دارد. از چوبهای یک پارچهای به طول تقریبی ۵ متر به منظور پوشش دادن سقف ایوان بهرهگیری شده است.
یادآور میشود؛ آرامگاه سید حکیم که یکی از امامان جماعت مسجد بود، در ضلع شرقی ایوان بنا شده است که هر روز مورد زیارت مردم قرار میگیرد.
