هگمتانه، اولین پایتخت ایران با قدمتی ۳ هزار ساله است. شهر تاریخی هگمتانه به دلیل قرار گرفتن در دل تپه ای به تپه هگمتانه معروف است، مکان این شهر تاریخی یا همان تپه هگمتانه در داخل شهر همدان است، دو طرف خیابان اکباتان در اطراف تپه کشیده شده است. وسعت تپه مذکور در حدود ۳۰ هکتار است که آن را در زمره پهناوترین تپه های باستانی در ایران قرار می دهدو از جاذبه های تاریخی همدان محسوب میشود.
پیشینه تاریخی:
همدان، به معنی «جایِ به‌هم‌آمدگان»، «جای گردآمدگان») میباشدوو نتیجه گرفته میشود که پیش از شکل‌گیری دولت ماد، نوعی گردهم‌آیی مردمی در اینجا انجام می‌شد. هرودوت به یک گردهم‌آیی مادها که در آن دیاکو به شاهی برگزیده شد، اشاره می‌کند ولی محل آن را مشخص نکرده است. پایتخت مادها، پایتخت تابستانی هخامنشیان، و ساتراپ‌نشین مدیا از هخامنشیان تا ساسانیان بود. یونانیان هگمتانه را اِکباتان می‌خواندند.
این شهر کهن، نخستین پایتخت ایران بوده و به همراه آتن در یونان و رم در ایتالیا، از معدود شهرهای باستانی جهان است که همچنان زنده و مهم مانده است. هرودوت این شهر را ساخته دیااکو نخستین شاه ماد دانسته و گفته است که هفت دیوار داشته که هر کدام به رنگ یکی از سیاره‌ها بوده‌اند.
بنا به گفتهٔ هرودوت، هگمتانه در اواخر سدهٔ هشتم پیش از میلاد به عنوان پایتخت مادها توسط دیاکو برگزیده شد. هرودوت مجتمع شاهانه شامل قصر، خزانه‌داری و اقامت‌گاه نظامی که بر روی تپه‌ای ساخته شده بودند را توصیف می‌کند و می‌گوید که این مجتمع توسط هفت دیوار متحدالمرکز که هر دیوار داخلی از دیوار بیرونی بلندتر بود و بر آن اِشراف داشت، ساخته شد.
دیااکو پس از اینکه هگمتانه را به پایتختی خود برگزید، تصمیم به ساخت قصری عظیم و مستحکم، به صورت هفت قلعه تودرتو، گرفت. به طوری که کاخ پادشاهی و خزانه، در درون قلعهٔ هفتم قرار داشته باشند. دیااکو، به تقلید از رنگ‌آمیزی قصرهای بابلی، دستور داده بود کنگره‌های هر قلعه را به رنگی مخصوص درآورند.
به این ترتیب: رنگ کنگره‌های قلعه اول سفید، دومی سیاه، سومی ارغوانی، چهارمی آبی، پنجمی نارنجی، و کنگره‌های باروی داخلی سیمین وزرین بودند. محیط بیرونی‌ترین دیوار قلعه، تقریباً به اندازهٔ حصار شهر آتن بوده‌است.
قصر شاهی، که در آخرین قلعهٔ درونی بر پا شده بود، دارای صدها اتاق بوده و مردم نیز خانه‌های خود را بیرون این قلعه‌ها و در کنار آن ساخته بودند. بنا به درخواست دیااکو، قوم ماد شهرهای کوچکی را که در آن می‌زیسته‌اند، رها ساخته و به پایتخت آمده و در اطراف قلعه شاهی، خانه‌های خود را بنا کردند. پلیبیوس مورخ یونانی (۲۰۴ تا ۱۳۲ قبل از میلاد) می‌نویسد: «در دامان کوه اورنت، («اورنت» یا «اورانتس» = الوند)، شهر هگمتانه با قلعه و ارگ مستحکم و حیرت‌آوری قرار گرفته و قصر شاهی در داخل آخرین قلعه آن استوار گردیده است. وضع ساختمانی، آرایش عجیب و تزئیناتی که در آن به کار رفته به نحوی بوده، که توصیف آن مبالغه‌آمیز به نظر می‌رسد. چوب‌هایی که در آن به مصرف رسیده، پوشیده از زر و سیم است. درها، ستون‌ها و رواقهای آن، با هزاران گونه کنده‌کاری و نقش و نگار آراسته شده‌اند. یک دیوار بی‌پیرایه و یک تیر عاری از زیور، در آن کاخ نیست. حتی کاشی‌هایی که زینت‌بخش «ازاره‌ها» و دیواره‌های درونی قصر است، با پوششی از آب نقره، سیم اندود گشته و همهٔ چوب‌ها از جنس سرو و کاج هستند.»
دانشنامه ایرانیکا بنیانگذاری ماد را سال ۷۰۸ پیش از میلاد به مرکزیت هگمتانه و توسط دیاکو ذکر می‌کند.
در سال ۵۵۰ پیش از میلاد، ایشتوویگو شاه ماد از کوروش هخامنشی شکست می‌خورد و پیرو آن هگمتانه به تسخیر کوروش در می‌آید درنتیجه حکومت ایران آن زمان از مادها به پارسها منتقل میشود.روایات مورخین یونانی نیز حاکی است که این شهر در دورهٔ مادها (از اواخر سده هشتم تا نیمهٔ اول سده شش پیش از میلاد)، مدتها مرکز امپراتوری مادها بوده و پس از انقراض آنها نیز به عنوان یکی از پایتخت‌های هخامنشی (پایتخت تابستانی و احتمالاً محل خزانهٔ آنها) به شمار می‌رفته است.
در سال ۳۳۰ پیش از میلاد، داریوش سوم هخامنشی در پی حمله اسکندر مقدونی کشته شده و هگمتانه فتح میشود. همچنین تخت جمشید به وسیله اسکندر مقدونی ویران شده و حکمرانی هخامنشیان بر ایران پایان می‌پذیرد.
سکه‌هایی از زمان ساسانی کشف شده که محل ضرب آنها «اهمتان» قید شده‌است. نخستین اشارهٔ نوشتاری به نام مادها و سرزمین ماد، در سالنامهٔ بیست و چهارم سارل مانزر سوم (۸۳۶ قبل از میلاد) و سارگن دوم (۷۱۵ قبل از میلاد) بوده‌است که از این قوم و سرزمین آنان به نام «مادای» یا «آمادای» یاد کرده‌اند.
شاید برجسته ترین شی که از این شهر استخراج شده است را باید جام طلایی ریتون سرشیر دانست. این جام از دوره هخامنشی به جا مانده است. دیگر شی ارزشمند این مکان، کاسه ی سیمین خشایار شاه است. پایه ستون سنگی متعلق به حجومت اردشیر دوم نیز در این تپه وجود دارد. در این پایه های سنگی دو کتیبه به خط میخی وجود دارد. این دو کتیبه در قسمتی به نام گنج نامه قرار دارند.
آیا باید به تپه هگمتانه رفت؟
جواب دادن به این سوال سخت است، به نظر نگارنده دیدن تپه هگمتانه خالی از لطف نیست و شما را می برد به تاریخ های دور ایرانی، و به شما احساس غرور خواهد داد. اما اگر از طرفداران تاریخ نیستید و در دنیای مدرن غرق شده اید، چند دیوار خرابه به شما حس خاصی نخواهند داد، ولی این را بدانید اگر فردا روز پیش دوستانتان عنوان کردید که همدان بوده اید و به تپه هگمتانه نرفته اید حسابی همدان رفتن تان را زیر سوال می برند. نکته دیگری که باید مد نظر داشته باشید این است تاریخ را نباید با تاریخ مقایسه کرد چرا که تاریخ چیز مقایسه شدنی نیست و مقایسه تاریخ یکی از اشتباه ترین کارهایی است که می توانید در برخورد با تاریخ انجام بدهید.
مکان های نزدیک به تپه هگمتانه
گنبد علویان، آرامگاه استرو مردخای هر دو در فاصله یک کیلومتری از این تپه قرار دارند، خوبی همدان این است که بقیه مکان های دیدنی چون آرامگاه بابا طاهر، آرامگاه بوعلی و شیرسنگی همدان و برج قربان همگی در بافت شهری قرار دارند، اگر تپه هگمتانه شما را نا امید کرد به سادگی می توانید به یکی از این مکان ها خود را بسپارید.
