مسجد جامع سنندج ، مسجدی در قلب شهر سنندج

مسجد جامع سنندج یا دار الاحسان در دوره قاجار ساخته شده و در قلب شهر سنندج قرار دارد. این مسجد که شکوه عینی معماری اسلامی دوره قاجار است، توسط والی وقت این شهر بنا شد و به دلیل ویژگیهای خاص یکی از جاذبه های تاریخی و دیدنی سنندج در استان کردستان به شمار میرود.تزئینات و کاشی کاری خشتی وسیع توام با کتیبه نوشته از ویژگی های بارز این بنای تاریخی شهر سنندج است، این بنا به شماره 375 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

پیشینه مسجد جامع سنندج

شهر سنندج از دوران صفویه یکی از مراکز با اهمیت فرهنگی و سیاسی کشور بوده است. از این رو آثار قابل توجی از آن دوران در این شهر باقی مانده است. آثاری همچون “قلعه سنه”. با توجه به متون تاریخی بر جای مانده، در دوره صفویه نیز در این مکان مسجدی وجود داشته است. مسجدی که در دوره قاجار و زمان حکومت فتحعلی شاه، تقریبا چیزی از آن به جز دو مناره اش باقی نمانده بود. طبق نظر برخی صاحب نظران، این مسجد درست بر روی بقایای مسجد قبلی بنا شده است و حتی دو مناره اش دقیقا در همان مکان دو مناره قبلی منطبق هستند.این مسجد توسط حاکم وقت سنندج در آن زمان یعنی فردی به نام “امان الله خان اردلان” و با نظارت مستقیم فتحعلیشاه قاجار ساخته شده است. بر اساس کتیبه های یافت شده در این محل، تاریخ ساخت مسجد بین سال های ۱۲۲۶ تا ۱۲۳۲ هجری قمری می باشد. این مسجد در بافت تاریخی شهر و در نزدیکی آثار ارزشمند دیگری همچون بازار تاریخی سنندج و دژ سنندج قرار دارد. به نظر می رسد که قبل از ساخت مسجد در آن دوران، مطالعات مکانیابی خوبی صورت گرفته است، چرا که این مسجد در مکان بلندتری نسبت باقی بافت شهر قرار گرفته است و گلدسته های آن تقریبا از تمام نقاط شهر پیداست.

ویژگی های معماری مسجد دارالاحسان

مسجد دارالاحسان یکی از با ارزش ترین بناهای تاریخی در استان کردستان است که هنر معماری و تزئینات آن اهمیت بسیار زیادی دارد. از ویژگی های بارز ساخت این مسجد، استفاده کردن از بهترین مصالح ساختمانی در ساخت آن و تزئیناتی زیبا همچون کاشی کاری های برجسته آن است که علاوه بر نقش تزئینی، نقش عایق رطوبت را نیز ایفا می کنند.

این مسجد از جمله مسجدهای دو ایوانی کشور است. یکی از این ایوان ها رو به شرق و دیگری رو به قبله ساخته شده است. مدرسه دارالاحسان، حجره ها، راهرو های جانبی و درب ورودی در ایوان غربی جای گرفته اند و ایوان شرقی در واقع مدخل ورودی به داخل شبستان است. در هر دو ایوان این مسجد آیات بسیاری از قرآن به صورت زیبایی حکاکی شده اند. بر روی ایوان شرقی مسجد، قصایدی از “میرزا فتح الله خرم کردستانی” شاعر وقت، بر روی یک سنگ مرمر زیبا، به همراه تاریخ آن حکاکی شده است. بر روی ایوان جنوبی مسجد نیز همانند ایوان شرقی کاشی کاری هایی مزین به آیاتی از قرآن از جمله سوره مبارک انسان نقش بسته اند.

در جای جای این مسجد، علاوه بر آیاتی از قرآن مجید، اشعار دیگری از شاعران مطرحی همچون “مجدالممالک”، “جوهری” و “میرزا صادق اصفهانی” به چشم می خورد.

همانطور که گفتیم درون این مسجد یک مدرسه علوم دینی هم وجود دارد. از این رو ۱۲ حجره برای طلاب علوم دینی در اطراف حیاط مسجد بنا شده است. نمای ورودی این حجره ها نیز توسط کاشی کاری های زیبا تزئین شده اند.

شبستان زیبای این مسجد دارای ۲۴ ستون سنگی با تزئینات مقرنس کاری است. بر روی پایه این ستون ها نقوش اسلیمی حکاکی شده اند و بدنه ستون نیز به شکلی زیبا حجاری شده اند و بر بالای مقرنس های آن تزئینات کاشی کاری زیبایی به کار رفته است.

گچبری های قوس های درونی بنا از دیگر تزئینات شاخص درون این مسجد هستند. همچنین آجرهای لعاب داده شده ای که در ساخت مسجد به کار رفته اند، زیبایی آن را دوچندان کرده اند.

آیات قرآنی در مسجد دارالاحسان

نحو استفاده از ایات و احادیث در این بنا به صورت بسیار ساده تا به شکل تزئینات بوده است موقعیت سوره های قرآنی در مسجد مدرسه دارالاحسان اگر چه تابع دستور العمل خاصی نبوده است ولی با توجه به بررسی های به عمل آمده قرار گیری آیات و نوشته ها نشانگر هوشمندی حامی ، بانی ، معمار ، کاشی کار و خوشنویس است به عنوان مثال تحریر سوره جمعه در نمای بیرونی مسجد در ایوان شرقی برای دعوت کردن مردم به نماز نوشته شده است . سوره انسان در نمای بیرونی ایوان جنوبی و در مکانی که نمازگزاران هنگام خروج از مسجد با آن مواجه هستند نوشته شده است.
باید به این نکته توجه کرد که در بیشتر مساجد بنا به دلایل فوق سوره ها و آیات فراوانی در انواع و اقسام خطوط به رشته تحریر در آمده است . در این بنا از آیات قرآنی هم به عنوان تزئین و هم به لحاظ تناسب کاربردی به حد قابل توجهی بهره برده شده است.

بدون اغراق این بنا از جمله مساجدی است که در آن آیات قرآنی بر سایر تزئینات فزونی یافته است لذا علاوه بر نمای بیرونی در نمای داخلی و سر ستون ها نیز به صورت گسترده ای از سوره ها و آیات قرآنی استفاده شده است و هنرمندان کاشی کار و سفارش دهنده به فراخور فضا های موجود و اوضاع سیاسی و اجتماعی و با توجه به ترجمه و تفسیر آیات قرآنی از این آیات با خط بسیار عالی ثلث در زمینه کاشی کاری هفت رنگ استفاده نموده اند .

کتیبه‌های روی دیوارهای داخلی شبستان‌

پس از کتیبه‌های روی سر ستون‌های شبستان با مضمون سوره‌ها و آیات قرآنی ، کتیبه نواری کاشیکاری آبی رنگ است که بر زمینه آن به خط ثلث سفید بسیاری از آیات سوره‌های مختلف قرآن نوشته شده و در نوع خود شاید کم نظیر است. این کتیبه به صورت کمربندی دور تا دور شبستان را فرا گرفته است این کتیبه به موازات کتیبه‌های سر ستون‌ها نوشته شده و ترکیب خط و قرار دادن آیات بسیار در این کتیبه حاوی نکات ارزنده‌ای است . این کتیبه از سمت قبله و از بالای محراب آغاز  می‌شود.
کاشی‌کاری هفت رنگ نمای ایوان جزء تزئینات زیبای مسجد است
از دیگر تزئینات زیبای این مسجد – مدرسه می‌توان به آجرهای لعاب داده شده این مجموعه اشاره کرد که با تبحر خاصی در کنار کاشی‌ها قرار داده شده‌اند و در قسمت حیاط این مجموعه به صورت گره‌چینی نمونه هایی از تزئینات این بنا را می‌توان به وفور دید همچنین استفاده از چوب‌های تزیینی در پنجره‌ها که به صورت فخر و مدین در حجره‌ها اجرا شده است نمونه‌هایی از تزئینات این مسجد – مدرسه است.

در کاشی کاری‌های هفت رنگ نمای ایوان‌های مسجد، طرح‌های گل و بوته و اسلیمی به صورت ترنج و نیم ترنج و کاشی‌های با طرح‌های هندسی به صورت ستاره‌های هشت پر ایرانی و یا گل‌های هندسی کار شده‌اند.
تزئینات سنگی ستون‌ها نیز یکی دیگر از شاخص‌های این بنا می‌باشد نوع حجاری‌های صورت گرفته بر روی سنگ‌ها و همچنین مقرنس‌های سنگی که بر روی سر ستون اجرا شده، درون مسجد را بسیار زیبا کرده است در کنار این گچبری‌های قوس‌های درونی این بنا نیز یکی دیگر از شاخص‌های این مسجد – مدرسه است.