ارگ بهارستان که با نام باغ زرشکی نیز خوانده می شود یکی از آثار تاریخی شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی می باشد. این اثر زیبا از جاذبه های تاریخی بیرجند،در خیابان منتظری، محدوده کوچه پست قدیم شهر بیرجند واقع شده است. ارگ بهارستان یکی از بزرگترین و باشکوهترین باغ های ایرانی بوده است که متأسفانه سالها قبل از ثبت آن در فهرست آثار ملی ایران، بخش وسیعی از آن توسط نهادهای مختلف دولتی و نیمه دولتی تقسیم بندی شد و آنچه از این مجموعه مانده است کوشکی نیمه ویران است. در واقع مخروبه ای از آن باقی مانده است.
پیشینه ارگ بهارستان بیرجند
ارگ بهارستان بیرجند یا همان باغ زرشکی در دوران افشاریه و حدود سال های ۱۲۰۵ یا ۱۲۰۶ هجری قمری ساخته شد و تاریخی پر فراز و نشیب را پشت سر گذاشته است و یکی از نمادهای تاریخ ماندگار و شکوهمند خراسان جنوبی است که با وجود پیشینه تاریخی اکنون حال و روز خوشی ندارد. گفته می شود که زمانی لطفعلی خان زند و همراهانش به اینجا پناه آوردند و مدتی را در آن سپری کردند. ارگ بهارستانی بیرجند زمانی هم متعلق به امیر علم خان فرزند امیر علم خان اول بوده است.
ویژگی های بنا
ساختمان اصلی ارگ بهارستان بیرجند هشت ضلعی است که طبقه اول شامل حجره ها و اتاق هایی جداگانه و مخصوص سربازان و ماموران دولتی بوده و طبقه دوم شامل دالان مرکزی دایره شکلی است که درآن راهروهایی ساخته شده و راه دسترسی به سایر بخش ها هستند. در این طبقه محل های مخصوص برای روشن کردن مشعل ها و همچنین تیرکش هایی جهت دیده بانی، مشرف بر تمام قسمت های ارگ مشاهده می شود. نمای بیرونی بنا دارای تزیینات آجرکاری با زره های هندسی شبیه به بناهای دوره زندیه در شهر شیراز می باشد. برج اصلی بنا با آجرکاری به شیوه رگچین و از نوع طرح لوزی و به صورت نقش برجسته مزین شده است. ایـن شیـوه آجـرکاری از ویژگی های دوره زندیه است.
اصلی ترین بخش اختصاص به فضای شاه نشین دارد که با تزئینات گچبری و آیینه کاری زینت داده شده است. اتاق شاه نشین علاوه بر فرم خاص معماری خود، مشرف بر کشتزارها و عنابستان های نزدیک و باغ بهارستان بوده است. کاخ مرکزی آخرین طبقه احداث شده در ارگ بهارستان بیرجند است که به فرم چند ضلعی با نورگیرهایی گوناگون بنا شده است.
بخشی از قلعه به صورت دفاعی ساخته شده است که دارای یک عدد برج و حصاری است که از مصالح خشت و گل ساخته شده است و آسیب های زیادی به دلیل عوامل جوی به آن وارد شده است که باعث شده نتوان درکی از پلان و طرح بنا به دست آورد، اما وجود برج بزرگی در جنوب غرب آن نشان دهنده کاربری دفاعی آن است و این احتمال را ممکن می سازد که بخشی از دیوار دفاعی شهر یا شهربند بوده است.
ارگ حیاط اندرونی و حجره های اطراف آن قسمت دیگری از ساختمان است که بعد از احداث مدرسه شوکتیه که برای پسران بود، این بخش از ارگ را به مدرسه دختران اختصاص دادند و نام مدرسه را نسوان گذاشتند.مدرسه نسوان بخش شامل بخش بزرگی از شمال مجموعه بیرجند می شود که داخل آن یک صحن بزرگ به مساحت ۱۲۰۰ متر مربع قرار دارد و در کنار آن اطاق ها و حجره های احداث شده اند، این قسمت دیرتر از سایر بخش های مجموعه ساخته شده است و زمان احداث آن به دوران قاجار باز می گردد.
مدرسه نسوان از لحاظ معماری کاملا قابل شناسایی بوده و فضاهای آن از سلامت بیشتری برخوردار است. ویژگی عمده مدرسه نسوان جایگاه شاخص فرهنگی آن است، به گونه ای که یکی از نخستین مراکز آموزش دخترانه در ایران است که علوم و فنون جدید را آموزش می داده است.
آدرس: ایران، خراسان جنوبی، بیرجند، خیابان منتظری، محدوده کوچه پست قدیم
