ارگ طبس، در دل شهر تاریخی طبس در خراسان جنوبی، روزی مرکز زندگی مردمی بوده است که در دل حصارهای نفوذ ناپذیرش، از شر دشمنان ایمن بودهاند. قدمت ارگ طبس انقدر زیاد است که حتی در منابع تاریخی هم با نام ارگ کهن یا کهن دژ معرفی شده است. بعضی قدمت ارگ طبس،از جاذبه های طبس را به پیش از اسلام نسبت میدهند و حکایتهای زیادی هم درباره این ارگ بزرگ و تاریخی در کتب معتبر تاریخی موجود است.
ارگ طبس در دل تاریخ
ارگ طبس قدمتی بیش از هزار سال دارد. در کتب قدیمی تاریخی مثل نزهه القلوب، روضه الصفا، تاریخ کرمان، سفرنامه ناصر خسرو و فتوح البلدان، که متعلق به سال سوم هجری است، از حصار و قلعه طبس یاد شده است. اینکه چه کسی در ابتدا این ارگ کهن را ساخته است یا ارگ طبس در ابتدا دقیقا به چه شکل بوده است قابل تشخیص نیست. حاکمان تا اواخر دوره قاجار در ارگ طبس اقامت داشتهاند و تازه از اواخر این دوره است که ارگ کهن متروکه شده است.
همین قدمت و استفاده مداوم از این بنا باعث شده است ارگ طبس مدام در حال مرمت و بازسازی باشد و تنها بخش اصیلی که میتوان مطمئن بود از زمان ساخت اولیه ارگ به همین شکل ثابت بوده است حصار ارگ است. باقی قسمتهای ارگ طبس، مخصوصا قسمتهای داخلی، بارها در دورانهای مختلف تغییر کرده و الآن دارای معماری دوره قاجار است. یکی از این بازسازی ها در سال ۱۲۱۶ به دست میر حسن خان صورت گرفته است. او ارگ را با ساخت ۶ برج جدید از جمله برج نادر میرزا توسعه داده است. این برج زمانی محبس زندانی میر حسن خان، نادر میرزا، از شاهزادگان زند بوده است. بار دیگری که ارگ طبس مرمت و بازسازی شده است، در سال ۱۲۹۲ هجری قمری، در زمان حکومت عمادالملک، بوده است.
با وجود همه این بازسازیها، که به پا برجا ماندن ارگ بسیار کمک کرده است، تا قبل از زلزله سال ۵۷ ارگ بسیار تماشایی بود و برجها و باقی قسمتهای درونیاش هنوز قابل تشخیص بودند. اما بعد از زلزله، بخشهای اصلی آوار شد. در سال ۱۳۷۸ عملیات آواربرداری از ارگ طبس انجام شد و در سالهای اخیر هم عملیات مرمت این بنای تاریخی مهم از سر گرفته شده است.
ویژگی های ارگ طبس
ارگ طبس شامل پنج منزل بوده و این منازل مثل خانههای قدیم شهر طبس دو ایوان شمالی و جنوبی داشته اند که دور تا دور خانه اتاقهای این منزل بوده است. این خانه ها همچنین حوض آبی وسط حیاط داشته که با آب قنات پر میشد. آب این حوض برای مصارف بهداشتی بوده و به جز این حوض در خانه های قدیم طبس حوض آبی برای مصارف خوردنی و آشامیدنی در نظر گرفته می شد.
زیرزمین یا سرداب که بقایای آن به طور واضح آشکار است از اجزای دیگر خانهها بوده است. مطبخ یکی دیگر از مکان ها و اجزای تعبیه شده در این خانه بود و گوشه حیاط خانه ها اجاق های مطبخ وجود داشت. به جز این پنج حیاط، ارگ طبس مکانهای عمومی نیز داشت. این اماکن شامل حمام، حسینیه، مسجد و دیگر جاها بود. همچنین آب انبار بزرگی در قسمت شمال شرق ارگ وجود داشته است. ارگ طبس در سال ۱۳۸۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
خوب است بدانید که این ارگ تاریخی، در سالهای رونقش، پذیرای بسیاری از شخصیتهای مهم تاریخی بوده است. از جمله اینکه میگویند نادر شاه افشار در زمان لشکرکشیهایش به هندوستان هفت دیگ طلا را در این ارگ پنهان کرده است. ناصر خسرو قبادیانی، شاعر پرآوزه قرن پنجم، ۱۷ روز در این ارگ میهمان امیر گیلکی بن محمد بوده است و در سفرنامه خود از عدالت و امنیتی که در این شهر برقرار است تعریف کرده است. همین طور لطفعلی خان زند برای کمک گرفتن ازحاکم آن دوران طبس، امیر حسن خان طبسی، به این ارگ پناه آورده و از حاکم طبس برای بازگشت به قدرت کمک گرفته است.
همینطور که ارگ طبس میهمانان ویژهای داشته است، دشمنان پرآوازهای هم به این دژ قدرتمند حمله کردهاند و ناکام ماندهاند. در تاریخ ثبت شده است که یکی از سنگینترین این حملهها، حمه سلطان سنجر سلجوقی در قرن هشتم است که آن هم با مقاومت افتخارآمیز دژ ناکام مانده است. پس از این یورشها مردم و حاکمان دوباره ارگ را مرمت میکردهاند اما یکی از بدترین فجایعی که برای ارگ طبس روی داده است، زلزله سال ۱۳۵۷ بود که آسیبی جبرانناپذیر به این ارگ محکم و استوار وارد کرد.
یکی دیگر از داستانهای جالب مربوط به ارگ طبس، درباره تنها ساکن ارگ در زمان قبل از زلزله سال ۵۷ است. آق سید علی میرزا را همه میشناختند. در ارگ زندگی میکرد و از کمکهای بازدیدکنندگان ارگ روزگار میگذراند. پس از زلزله دیگر کسی این مرد را ندید تا اینکه، بعد از حدود بیست سال، در سال ۷۸ که ارگ را آواربرداری میکردند، بالاخره جسد بیجان اما سالم آق سید علی میرزا زیر آوار پیدا شد. حالا مقبره ساده او هم در ارگ طبس مانند قصهاش به یادگار مانده است.
مسیر دسترسی ارگ طبس
برای دیدن این ارگ تاریخی باید به استان خراسان جنوبی و شهرستان کویری طبس سفر کرد. مسیر دسترسی این اثر بازمانده از تاریخ، طبس میدان امام خمینی این شهر، میدان واعظ طبسی، خیابان واعظ، کهن دژ است.
