خانه سرتیپ سده ای مربوط به دوره قاجار است و در خمینی شهر، محله لادره فروشان، بلوار توحید واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۵۴۴۴ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.این مجموعه از جاذبه های خمینی شهر،شامل چند خانه ،دیوانخانه ،حمام وحسینیه می باشد که در محله فروشان خمینی شهر(سده)اصفهان قرار گرفته است.
ساخت آن را به سرتیپ محمد حسین خان امینی سدهی که از فرماندهان قشون ظل السلطان حاکم وقت اصفهان در زمان ناصرالدین شاه قاجار بوده است نسبت می دهند ونمونه واضحی از معماری دوره قاجار می باشد سر در ورودی کتیبه ای موجود است که ساخت بنا را به سال 1315-1316هجری قمری نشان میدهد وبااستنادبه کتیبه ای که هم اکنون در تالار پذیرایی (شاه نشین)قرار دارد.
می توان نتیجه گرفت که ساخت این بنا به احتمال زیاد طی یک سال صورت گرفته است.براساس گفته های موجود ظل السلطان حاکم وقت اصفهان قصد بازدید از خمینی شهر (سده)را داشته است که سرتیپ بدلیل نداشتن محل پذیرایی مناسب از وی در خواست مهلت دو ساله جهت مهیا نمودن عمارتی در شان او نموده که با موافقت روبرو شده است وسریعا شروع به شاخت این مجموعه با اهمیت که با مهارت واستادی خاصی در مساحت 2350متر مربع در جهت شمالی ،جنوبی وبا امکانات مورد نیاز بوده است می نماید . تا مکانی مناسب برای یک زندگی مرفه فراهم گردد.فرم سبک معماری ،(نقش مایه ها)ورنگ های مورد استفاده در تزیین ساختمان متعلق به معماری سبک قاجاری می باشد.تامین روشنایی ،گرمای زمستان وخنکی تابستان بیشتر از طریق عوامل طبیعی همچون نور خورشید وجریان هوا بوده است .
دیوانخانه سرتیپ سدهی دارای تالار ،حوضخانه ،نارنجستان ،اتاق های سه دری وپنج دری وبرج مراقبت می باشد این بنا ی زیبا که از خشت خام واجر ساخته شده دارای تزیینات بسیار چشم نوازی همچون گچبری ،منبت کاری آیینه کاری ،پارچه های سقفی وپنجره های گره چینی شده می باشد .
در ورودی خانه از جنس چوب است و خانه در یک مجموعه خاصی قرار دارد و اگر دالانی را که بعد از در ورودی قرار دارد دنبال کنید، به چند خانه مسکونی میرسید که در همین مجموعه قرار دارند و متعلق به فرزندان سرتیپ میباشند.
در بدو ورود، در هشتی خانه، کاشیهایی وجود دارد که بر آنها چنین نوشته شده است: ” دیوانخانه سرتیپ حاج محمدحسین خان امینی سدهی، فرمانده فوج جلالی قشون تحت امر ناصرالدین شاه قاجار “. این مجموعه همان طور که در متن کاشیکاریهایش ذکر شده، مقر امور حکومتی و دیوانی و دفتری این درجهدار نظامی قاجار است؛ بنابراین در این خانه افراد زیادی رفت و آمد میکردند. از شاهزاده قاجاری گرفته تا مردم عادی.
طراحی خانه بهگونهای است که در آن به بخشهای خدماتی بسیار توجه شده که با در نظر گرفتن مهمانهای این خانه که غالبا از اشخاص مهم و سرشناس جامعه بودهاند، لازم به نظر میرسد. ازایندست میتوان به وجود یک حمام خصوصی اشاره کرد که در پشت نارنجستان این بنا قرار دارد.
خانه به مدرنترین شیوه ممکن در زمان خودش طراحی شده است و در آن از معماری فرنگی ، تاثیرهای بسیاری مشاهده میشود. این خانه بهنوعی خلاصه شده شهر است و در واقع میتوان آن را به شهرک کوچک فرماندهی سده قدیم تشبیه کرد که دارای هفت خانه است و از این هفت خانه فقط یکی مرمت شده است و همچنین حمام اختصاصی، نارنجستان، میدان اسبدوانی و ظرف شور خانه قرار دارد.
از دیگر اندامهای منحصربهفرد این خانه ظرف شور خانه است. چیزی که کمتر مرسوم بوده است و گواه این مدعاست که این خانه بسیار مدرن طراحی شده است و خانه افراد بسیار مهمی بودهاند. در آن زمان ظرف شستن معمولاً به مکان اختصاصی نیاز نداشته و ظرفها در حوض وسط حیاط شسته میشدند اما وقتی خانه پذیرای فوج فوج مهمان و به ویژه مهمانی چون ذل السلطان است، حوض به یک عنصر زیبایی شناسی تبدیل میشود و کاربری آن به بخش دیگری در فضای بسته تعلق میگیرد تا شاه در شاه نشین بشیند و از منظره حیاط لذت ببرد و نسیم ملایمی عطر نارنج را در آب حوض، خنک کند و به مشام شاه برساند.
از دیگر ارکان بسیار زیبا و چشمنواز این خانه، شاه نشین آن است که با چند پله از زمین جدا میشود. در سمت راست شاه نشین، یک اتاق با یک شومینه بسیار زیبا قرار دارد و در سمت چپ به یک فضای تقسیم میرسیم که از طرفی به اتاقخواب سرتیپ و از طرف دیگر به حوضخانه متصل میشود. طراحی اتاقخواب نیز از آن جهت حائز اهمیت است که در معماری سنتی ایران، فضاها بدون عنوان طراحی میشوند.
هر فضا قابلیت آن را دارد که اتاقخواب باشد. اتاق پذیرایی از مهمان، اتاق غذاخوری، اتاق درس و… اما در این خانه اتاقی وجود دارد که برای کاربری خواب و آنهم فقط خواب یک شخص بهخصوص، طراحی شده است. از قرارگیری این اتاق در نزدیک حوضخانه اینطور برمیآید که سرتیپ به خوابیدن در هوایی که از بیرون میآید و با برخورد با هوای خنک حوضخانه نوعی کوران ایجاد میکند، لذت میبرده است.
قسمت حوضخانه یا دیوانخانه در این بخش قرار دارد که مکانی بوده که رعایا برای حل مشکلات به خدمت سرتیپ یا شاه زادگان قاجار میرسیدند. سقف حوضخانه بسیار بلند در نظر گرفته شده و از سقف شاه نشین هم بلندتر است. ضمناً حوضخانه با چند پله به سطح پایینتری منتقل میشود که همه این عوامل به خنک کردن آب و هوا کمک میکند و نورگیری از سقف در این رکن از خانه، موارد تأثیر پذیرفته از معماری غربی است.
تالار شاه نشین که دارای دو اتاق در طرفین است و در شمال خانه قرار گرفته، دارای تزئینات، آئینه کاری، نقاشی و گچبری است. سقف آن منقوش به پارچههایی شبیه به کاغذدیواری است که از روسیه وارد شده است. معماری بنا طبق اصول قاجار که تلفیقی از هنر سنتی ایران و فرنگی سازی اروپایی است، انجام شده است.
گره چینیها، شیشههای رنگی، آئینه کاری دور تا دور تالار، نقاشی روی دیوارها که نمایی از مناظر اروپایی است، گچبریهای برجسته روی ستونهایی که بر سرستونهای برگ کنگری قرار گرفته و دارای حجاریهای ظریف و زیباست، از دیگر موارد متأثر از معماری فرنگی است.
سقف شاه نشین بسیار بلند اما طراحی آن تخت است تا از رانشش جلوگیری شود. در بالای قسمت شاه نشین برج نگهبانی این مجموعه دولتی قرار دارد، این خانه بهصورت چهارفصل طراحی شده و دارای زمستان نشین و تابستان نشین است.
بخش زمستان نشین با اتاقهای سهدری و پنجدری ، بهطور قرینه رو به روی بخش تابستان نشین، در آنسوی حیاط مرکزی واقع شده و اتاقی به نام نارنجستان در آن قرار دارد که درختان نارنج در آن کشت میشده و چون گلخانهای زیبا محل پذیرایی از میهمانان مهم بوده است.
جنوب خانه میدان اسبدوانی قرار داشته است که هم اکنون باغموزه میوههای خمینیشهر است. همچنین دور تا دور میدان طاقنماهایی وجود دارد که آبخور اسبها بوده است. در پشتبام خانه اسطبل واقع است و در سوی دیگر حمام قرار دارد.
سرتیپ محمدحسن خان امینی سدهی
سرتیپ محمدحسن خان امینی سدهی فرزند یاور خان بود که پدرش از منصب داران و نظامی های دوره قاجار بوده است. خود سرتیپ فرمانده فوج جلالی ظل السلطان حاکم وقت اصفهان بوده است. وی در دوران انقلاب مشروطیت و سال های جنگ جهانی اول و هرج و مرج و قحطی و بیماری با اقتدار تمام نسبت به امنیت بخش وسیعی از اصفهان همت گماشت. از سرتیپ ۴ فرزند برجای ماند که هر کدام دارای خانه های تاریخی جداگانه همجوار با دیوان خانه بوده اند. این خانه ها هم اکنون تبدیل به مجموعه زیبای تاریخی شده اند.
