سد شاه عباسی که محلی‌ها به آن طاق شاه عباسی می‌گویند، در استان خراسان جنوبی، شهرستان طبس، روستای ییلاقی خرو و در نزدیکی چشمه مرتضی علی واقع شده است. این سد قدیمی‌ترین و بزرگترین سد قوسی جهان است که قدمتش به دوران صفویه بازمی‌گردد و برای ۵۵۰ سال، با ۶۰ متر ارتفاع، عنوان بلندترین سد قوسی جهان را یدک می‌کشیده است. سد شاه عباسی از جاذبه های طبس، به خاطر عرض تاج ۱ متری‌اش، هنوز هم رکورددار نازک‌ترین سد جهان است.
چه چیزی بیشتر از همه درباره سد شاه عباسی جذبتان می‌کند؟
ابهتی که وقتی در دره ایستاده‌اید بالای سر خود احساس می‌کنید. باورتان نمی‌شود که ۷۰۰ سال پیش چنین سازه پرابهت و کارآمدی، با ارتفاع ۶۰ متر، برای حفاظت از شهر زیبای طبس ساخته شده است. آن هم در منطقه‌ای که کاملا بیابانی شناخته می‌شود. این سد طوری ساخته شده است که اجازه عبور سیلاب‌های بی‌خطر را بدهد اما در مقابل سیلاب‌های سنگین‌تری که شهرها و روستاها را مورد تهدید قرار می‌دهد، جلو حجم زیاد آب را می‌گیرد و فقط میزان آبی که خطری ایجاد نمی‌کند را از دره عبور می‌دهد. این موضوع باعث جلوگیری از هدر رفت آب و جلوگیری از به خطر افتادن شهرها و روستاهای اطراف در نتیجه سیلاب‌های فصلی می‌شود.
معماری سد شاه عباسی در طبس
در بخش های پایینی سد شاه عباسی در طبس طاق بندهایی آجری وجود دارد که پاکار آن بر روی کوه های سنگی در دو طرف رودخانه قرار دارند و بلندازی طاق تاری زیر تیزه های آن ۱۷ متر و بلندای آن ۳۰ متر نیز احتمال داده می شود که باشد. این طاق قدیمی ترین بخش بناست که دو قسمتی بودن بنا از نظر زمان ایجاد آن به خصوص از طرف پشت طاق بند به خوبی قابل مشاهده است. نکته ای که قابل توجه است چگونگی قرار گرفتن آجرهای این سد است که به پهنای معینی محدود نشده است بلکه به صورت شعاعی تا بدنه کوه ادامه یافته و طاقی با مقاومت بسیار زیاد به وجود آورده است و قسمت بالای بند هم که با قلوه سنگ ساخته شده، سومین مرحله مرمت یا ایجاد بند است. در بالای بند حالت قوسی شکل سد بیشتر است تا بتواند در پهنای بیشتری دهانه ی دره را در برابر فشارهای سیلاب ها و به طور کلی آب مقاوم نماید. این نکته یکی از راه حل های بسیار قابل توجه است که معماران ایرانی با توجه به هوش و درایت ویژه ای که برای ساخت سد شاه عباسی در طبس در نظر داشتند نیز آن را رعایت کرده اند با توجه به شواهدی که وجود دارد احتمالا بازسازی های آخر به دستور شاه عباس انجام شده است.
در کنار این سد نقش چند بز روی سنگ حک شده است. این سنگ‌نگاره‌ها نمادی از درخواست فراوانی آب، زایندگی و فراوانی نعمت است و عده‌ای هم این بزها را نمادی از فرشتگانی می‌دانند که برای نگهبانی آب، افزایش و فراوانی نعمت بر دیواره‌های طاق دعا می‌کنند. قدمت این سنگ‌نگاره‌ها مشخص نیست، ولی کارشناسان قدمت آن را بیش از ۷۰۰۰ سال می‌دانند.
دیواره‌های دره هم با شکل‌های متفاوتشان که گاه بسیار به هم نزدیک می‌شوند می‌تواند یکی دیگر از زیبایی‌های بازدید از سد شاه عباسی باشد. تجربه قدم زدن در این دره‌های تنگ با دیواره‌های بسیار بلند درون انسان را پر از احساسات متضاد و متفاوت می‌کند. احساس کوچکی در دل طبیعت در کنار احساس بزرگی از عظمت ساخته دست بشر، ممکن است بازدید از سد شاه عباسی را برایتان به یک تجربه معنوی خوب هم تبدیل کند.
نزدیکترین جاذبه گردشگری
اگر گذارتان به طبس و روستای خرو افتاد، بعد از تماشای این سد جالب و شگفت انگیز حتما سری هم به چشمه دیدنی مرتضی علی بزنید که برگ های جدیدی برای غافلگیری شما رو خواهد کرد!
در رودخانه مسیر این چشمه در آن واحد دو آب سرد و گرم جریان دارد که به موازات یکدیگر جاری هستند به این معنی که یک سمت جریان آب سرد و سمت دیگر آن گرم است و شما با قدم زدن در آن می توانید یک پای خود را در آب سرد فرو کنید و پای دیگرتان را در آب گرم آن!
برای رسیدن به آبگرم مرتضی علی باید از شهر طبس بگذرید و بعد، حدود پنج كیلومتر را با پای پیاده طی کنید كه بیشتر این مسیر از داخل آب می گذرد. در طول راه، دیواره های بلند دره مانندی در دو طرف همراهی تان می کنند که روی آنها حفره های کوچک و بزرگ با نظم خاصی قرار گرفته اند. بعضی از این حفره ها، چشمه های جوشان آب هستند که بزرگترین شان به حمام مرتضی علی معروف شده است.
زیبایی‌های منطقه طبس و بناهای شاه عباسی به همین چند مورد ختم نمی‌شود. مثلا می‌توانید با سفر به روستای خرو از دیگر جاذبه‌های این روستا مثل بناهایی مربوط به دوران اسماعیلیان و سروهای بسیار کهنسال این روستای خوش آب و هوا هم دیدن کنید.
