آرامگاه سعدی معروف به سعدیه محل زندگی و دفن شاعر برجسته پارسی‌گوی یکی از جاذبه های گردشگری شهر زیبای شیراز است. این آرامگاه در انتهای خیابان بوستان و کنار باغ دلگشا در دامنه کوه در شمال شرق شیراز قرار دارد.آرامگاه شیخ مشرف الدین بن مصلح الدین سعدی شیرازی در تاریخ ۲۰ آبان ۱۳۵۳ به شماره ثبت ۱۰۱۰٫۳ در انجمن آثار ملی به ثبت رسیده‌است.
تاریخچه
این مکان در ابتدا خانقاه سعدی بوده که وی اواخر عمرش را در آنجا می‌گذرانده و سپس در همانجا دفن شده‌است. برای اولین بار در قرن هفتم توسط خواجه شمس الدین محمد صاحبدیوانی وزیر معروف آباقاخان، مقبره‌ای بر فراز قبر سعدی ساخته شد. در سال ۹۹۸ به حکم یعقوب ذوالقدر، حکمران فارس، خانقاه شیخ ویران گردید و اثری از آن باقی نماند. در سال ۱۱۸۷ ه. ق. به دستور کریمخان زند، بنایی ۲ معروف بهعمارتی ملوکانه از گچ و آجر بر بالای مزار سعدی بنا گردید. طبقه پایین دارای راهرویی بود که پلکان طبقه دوم از آنجا شروع می‌شد. در دو طرف راهرو دو اطاق کرسی دار ساخته شده بود.در اطاقی که سمت شرق راهرو بود، قبر سعدی قرار داشت و معجری چوبی آن را احاطه کرده بود. قسمت غربی راهرو نیز موازی قسمت شرقی، شامل دو اطاق می‌شد، که بعدها شوریده شیرازی (فصیح الملک) شاعر نابینای شیرازی در اطاق غربی این قسمت دفن شد.طبقه بالای ساختمان نیز مانند طبقه زیرین بود، با این تفاوت که بر روی اطاق شرقی که مزار سعدی در آنجا بود، به احترام شیخ اطاقی ساخته نشده بود و سقف آن به اندازه دو طبقه ارتفاع داشت.در دورهٔ قاجاریه (سال ۱۳۰۱) توسط فتحعلی خان صاحبدیوان مرمت شد و چند سال بعد نیز حبیب الله خان قوام الملک دستور تعمیر و ترمیم قسمتی از بنا را صادر کرد، و تولیت آن به آخوند ملا زین العابدین شیرازی سپرده شد.بنایی که در زمان کریم خان ساخته شده بود تا سال ۱۳۲۷ ه. ش. برپا بود. در سال ۱۳۲۹ به کوشش علی اصغر حکمت و توسط انجمن آثار ملی ایران، بنای کنونی به جای ساختمان قدیمی ساخته شد و مراسم افتتاح رسمی آن در اردیبهشت ماه ۱۳۳۱ برگزار گردید.که این بنا با اقتباس از کاخ چهل ستون و تلفیقی از معماری قدیم و جدید ایرانی توسط محسن فروغی ساخته شد.
ساختمان جدید
با وارد شدن به مجموعه و عبور از بین درختان شکوه بنایی سفید رنگ و رفیع در نگاه‌تان می‌نشیند. آن‌چه که از آرامگاه سعدی دیده می‌شود بنایی مکعبی است.اما فضای داخلی آرامگاه هشت ضلع دارد.دیوارهای آرامگاه را از مرمر و گنبد آن‌را لاجورد انتخاب کرده‌اند.
هشت ستون قهوه‌ای رنگ در برابر مقبره قرار دارند. قبرسعدی در میان فضای دو ایوان عمود بر هم است.سقف را در این نقطه کاشی‌های فیروزه‌ای فرا گرفته‌اند.سنگ قبر یادگار علی اکبر خان قوام الملک است که رنگی سرخ سماقی دارد.در سراسر این فضای هشت ضلعی کتیبه‌هایی از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ اجل و به خط «ابراهیم بوذری» نوشته شده‌است.
بنا در سمت چپ به رواقی هفت طاقی متصل شده است که به آرامگاه شوریده شیرازی می‌رسد.این آرامگاه نیز کتیبه‌هایی از اطلاعات و اشعار شوریده دارد. کتیبه‌ای از آرامگاه کریم خانی باقی مانده که به روی آن چنین نوشته شده است:
الهی به عزت که خوارم مکن به ذل گنه شرمسارم مکن
ورودی
ورودی سعدیه بر اساس طرح و معماری آندر گدار است که در راستای ورودی آرامگاه سعدی قرار دارد و بر روی در این بیت خوانا است:
ز خاک سعدی شیراز بوی عشق آید هزار سال پس از مرگ او گرش بویی
ضلع غربی
در ضلع غربی، قصیده‌ای با مطلع زیر دیده می‌شود:
خوش است عمر، دریغا که جاودانی نیست پس اعتماد بر این چند روز فانی نیست
ضلع شرقی
در ضلع شمال شرقی ابیاتی از بوستان با این مطلع نوشته شده:
الا ای که بر خاک ما بگذری به خاک عزیزان که یادآوری
ضلع جنوب شرقی
در ضلع جنوب شرقی، کتیبه‌ای دیگر از گلستان با این عبارت به چشم می‌خورد:
یاد دارم که با کاروان همه شب رفته بودم…
ضلع جنوب غربی
در ضلع جنوب غربی، غزلی از بدایع با این مطلع نوشته شده:
ای صوفی سرگردان، در بند نکونامی تا درد نیاشامی، زین درد نیارامی
ضلع شمال غربی
در ضلع شمال غربی ایوان (نزدیک آرامگاه شوریده شیرازی) دوازده بیت از قصیده‌ای با مطلع زیر به چشم می‌خورد:
خاک من و توست که باد شمال می‌ببرد سوی یمین و شمال
ضلع شرقی
در ضلع شرقی نیز دوازده بیت از قصیده‌ای به خط نستعلیق و با این مطلع دیده می‌شود:
بسی صورت بگردیده‌است عالم وز این صورت بگردد عاقبت هم
محوطه
وسعت این محوطه ۱۰۳۹۵ متر مربع است. تمام باغ اطراف آرامگاه بر شیوه‌ی باغ‌های ایرانی بنا شده است.در میانه‌ی این حیاط دو حوض مستطیلی قرار گرفته.
قنات سعدیه
قنات سعدیه در عمق ده متری زمین و درست زیر آرامگاه است. این قنات دارای آبی با مواد گوگردی و جیوه است. جریان این قنات به‌سوی حوض ماهی است.
حوض سکه
در جلوی رواق، حوضی قرار دارد که در آن سکه به نشان گرفتن حاجت می‌اندازند.
حوض ماهی
حوض ماهی این حوض در سمت چپ آرامگاه واقع است و در داخل به شکل هشت ضلعی است و زیربنایی در حدود ۳۰٫۲۵ مترمربع دارد و با ۲۸ پله به صحن آرامگاه وصل می‌شود، مشهور است که سعدی نزدیک زاویهٔ خود، حوضچه‌هایی از سنگ مرمر ساخته بوده که آب در آن‌ها جریان داشته‌است. شستشو در این آب، خصوصا در شب چهارشنبه سوری، جزء معتقدات مردم شیراز بوده‌است. کاشی کاری‌های داخل حوض ماهی که به سبک عمده سلجوقی است، در سال ۱۳۷۲ توسط استاد کاشی کار «تیرانداز» طراحی شده و توسط میراث فرهنگی اجرا گردیده‌است بر فراز حوض ماهی یک نورگیر به شکل هشت ضلعی و دو نورگیر چهارضلعی در طرفین آن قرار دارد. زیرزمین سعدیه امروزه به چایخانه سنتی تبدیل شده‌است.
دو ساختمان آجری در کنار حوض ماهی وجود دارد که مربوط به دفتر است و ساختمان دیگری که کتابخانهٔ عمومی سعدیه‌است و ساختمانی دیگر که سرویس بهداشتی در آن وجود دارد.
