غار منحصر به فرد و فوق العاده زیبا ودر عین حال مخوف و وحشتناك هامپوئیل یا غار کبوتر مراغه كه نه تنها در ایران بلكه در جهان حرف اول را میزند بطوریكه همتای این غار فقط در ایالت كالیفورنیای آمریكا میباشد كه هنوز این غار بطور كامل شناسایی نشده و احتمال میرود كه تا به حال فقط 50% از غار شناسایی شده باشد.
این غار از جاذبه های مراغه،با قدمت 150 تا 200 میلیون سال و با داشتن مناظر طبیعی یکی از شگفتی‌های آفرینش در شهرستان مراغه و هم‌سن با غار علی صدر همدان است و دومین غار خاکستری از نظر وسعت و قدمت در جهان به شمار میرود به سبب وجود فسیل‌های حلزونی در بستر سنگ‌های رودخانه و آثار بی شمار دوران مختلف زمین‌شناسی، یکی از منابع مهم تحقیقاتی و مطالعاتی زمین‌شناسان در منطقه به شمار مى رود.
در ورودی این غار میدان بزرگی قرار گرفته که سقف آن مملو از لانه کبوتران است و به همین دلیل آن را غار کبوتر می‌نامند.
این غار در کمرگاه کوهی صخره‌ای، رو به جنوب قرار گرفته است و از بستر رودخانه «موردی چای» حدود 1600 متر ارتفاع دارد. عرض دهانه غار 8 متر است و ارتفاع آن به 25 تا 40 متر است. طول و عرض میدان اول غار تقریباً 40 در 60 متر است. در ابتدای ورود به غار، کتیبه‌ای به زبان روسی دیده میشود که تاریخ آن مربوط به سال 1925 میلادی است. اهمیت غار کبوتر به خاطر وجود چاه‌های عمیق و مخوفی است که به صورت تنوره‌های سنگی و تالارهای بزرگ دیده میشود. این غار بیش از غارهای دیگر مورد توجه غارشناسان، محققان و کوهنوردانی است که همه ساله برای بازدید از آن به این منطقه سفر می‌کنند.
دهانه غار هامپوئل یا همان غار کبوتر، مشرف به میدان وسیعی است و به وسیله دو معبر به میدان های دیگر متصل می شود.
از دهانه غار که وارد می‌شویم به محوطه وسیعی می‌رسیم که در سقف آن دو حفره جالب توجه وجود دارد. در قسمت شمال شرقی انتهای میدان اول، راهرویی بسیار تنگ وجود دارد که راه ورود به میدان دوم است. در میدان دوم، چهار راهی وجود دارد که دو راه به میدان اول، یکی به سمت داخل غار و راه بعدی که راهروی تنگی است به محوطه دیگری در جنوب شرقی غار باز میشود.
در سمت شمال و شمال شرقی میدان دوم، چهار حفره و فرورفتگی گود به چشم می‌خورد، که نشان دهنده وجود چهار حلقه چاه عمیق است. همه ساله تغییرات زیادی در داخل غار اتفاق می‌افتد. تغییرات عمده میان میدان اول و دوم، از نظر زمین‌شناسی، پیدایش خاکستر است که گاهی تا قوزک پا و حتی تا زانو می‌رسد. داخل چاه‌های متعدد غار، دو سفره آب وجود دارد که یکی به علت ریزش از بین رفته، ولی در چاه دیگر آب وجود دارد و صدای جریان آن از بالا به گوش می‌رسد.
غارهامپوهیل به دلیل چاه های مخوف و عمیقش شهرت دارد. تالار ورودی غار محوطه مدور و وسیعی پوشیده از خاك نرم و خاكستر مانندیست كه در گوشه شمال شرقی اش به تالار بعدی راه دارد. بالای راه و در سقف این تالار حفره ای خود نمایی می كند كه دور از دسترس است و بازدید از آن مستلزم داشتن ابزار مخصوص این كار است. تالار دوم در راستای شمال جنوب امتداد دارد و سه چاه در این راستا دیده می شود. كمی پیشتر از انتهای شمالی این تالار یك فرعی بزرگ در سمت غرب با سقفی بلند به چاه چهارم می رسد.
این چهار چاه به طبقه زیرین غار راه دارد که این چاه ها دو به دو به طور مستقیم با هم مرتبط هستند ولی به طور کلی با ایجاد کشف راه های ارتباطی تمام این چهار چاه به طبقه زیرین ختم میشود البته در ادامه این غار چاه های دیگری هم وجود دارد که به طبقات زیرین متصل میشوند.
در اطراف چاه‌ها و دیواره‌ها و سقف میدان دوم رسوبات آهکی و استالاکتیت، مناظر جالب توجه و زیبایی به وجود آورده است. هوای غار بسیار مرطوب است و در انتهای آن به خصوص در کنار چاه سوم و چهارم هوای کافی وجود ندارد و برای رسیدن به کنار چاه‌های مزبور، بدون تجهیزات کافی مانند طناب، نورافکن، وسایل ایمنی، کپسول هوا و راهنما غیرممکن است. در حال حاضر این غار تحت مدیریت و بهره‌برداری سازمان یافته نیست.
مسیر دسترسی به غار کبوتر
در 4 کیلومتری ایستگاه راه آهن مراغه روستایی به نام تازه کند سفلی که برای رسیدن به این غار باید از داخل روستا جاده خاکی به طول 10 کیلومتر را تا کنار رودخانه مردق طی کرد. بعد از رسیدن به رودخانه باید تا دهانه اصلی غار حدودا 10 دقیقه سربالایی را بالا رفت ، تا به دهانه غار رسید.
