قلعه ایرج دژی باستانی است که در ضلع شمالی بزرگراه شهدای پرواز شهرستان پیشوا و در نزدیکی روستای عسگرآباد عباسی قرار دارد؛ روستای عسگرآباد عباسی در فاصله یک کیلومتری شرق ورامین و در محدوده خدماتی فرمانداری شهرستان پیشوا و در 35 کیلومتری جنوب شرقی تهران در دل دشتی وسیع و با صفا قرار دارد، مناظر طبیعی و بافت قدیمی روستای عسگرآباد و خشت‌های سر به فلک کشیده قلعه ایرج آن را به یکی از عظیم‌ترین دژهای تاریخی کشور تبدیل کرده است.
قلعه ایرج از جاذبه های ورامین،که افراد محلی به آن «قلعه گبری» می‌گویند، بزرگ‌ترین قلعه خشت خام در استان تهران، ایران و جهان شناخته می‌شود، قلعه‌ای با ارتفاع بیش 15 متر مربوط به دوره ساسانی، هرچند آثار کشف شده از این قلعه کهنسال و شگرف دارای قدمتی بیش از 3 هزار سال هستند و این آثار فرضیه بازسازی و مرمّت قلعه در دوره ساسانی را قوت بخشیده است؛ اما قلعه ایرج با وجود این قدمت فراوان و وسعت بیش از 200 هکتار همچنان در غربت به سر می‌برد.
این قلعه از نظر زمانی هزار سال قبل از به دنیا آمدن مسیح(ع) و حدود 1500 سال قبل از تولد پیامبر اسلام(ص) بنا شده است؛ ساکنان این قلعه زرتشتی بوده‌اند و عنوان قلعه گبری نیز به همین خاطر به آن اطلاق می‌شود؛ زیرا گبر در لغت به پیروان دین زرتشتی گفته می‌شود.
ویژگی‌های قلعه ایرج
این دژ مستحکم با ابعادی در حدود 1440 در 1280 متر بر روی بلندترین قسمت محیط اطراف بنا شده و قرار گرفتن بر روی این بلندی به جهت تسلط از درون قلعه بر محیط اطراف می‌باشد و همین عامل سبب عظمت فزاینده قلعه ایرج است؛ این قلعه دارای چهار دروازه برای رفت و آمد به درون قلعه بوده که اکنون تنها دروازه اصلی آن باقی مانده است.
کلایس، باستان‌شناس اروپایی در مورد قلعه ایرج گفته است: «ابعاد داخلی شمال- جنوب قلعه ایرج 1214متر و ابعاد شرقی- غربی آن 1150 متر است که با هیچ یک از قلعه‌های خشتی و تاریخی جهان قابل مقایسه نیست.»
فرم مهندسی و معماری قلعه اصلاً شبیه بناهای اسلامی نیست و این امر نشان از قدمت بسیار بالای آن دارد، این دژ به شکل مستطیل بوده و با خشت و گل ساخته شده و خشت‌های بکار رفته در این قلعه بزرگ و در ابعاد 60 در 25 سانتی‌متر است.
حصارهای قلعه ایرج ضخامتی بین 17 تا 22 متر دارند و بر روی حصار قلعه دو برج وجود دارد که برای نگهبانی از قلعه استفاده می‌شده، اغلب مورخین بر این عقیده هستند که این دژ بزرگ استفاده نظامی داشته و در واقع یک پادگان بزرگ نظامی محسوب می‌شد.
نظر مورخین بر این است که قلعه ایرج یک دژ نظامی بوده که نظامیان در آن مستقر بوده‌اند، گرچه دقیقاً مشخص نیست کدام سلسله و در چه تاریخی آن را بنا کرده است، بعضی ساختمان قلعه را مربوط به کیانیان می‌دانند که آن را برای جلوگیری از حمله تورانیان ساخته‌اند و برخی دیگر این قلعه را دژ نظامی بزرگی دانسته‌اند که در اطراف آن قلعه‌های نظامی کوچک‌تری پراکنده بوده و این قلعه برای دیده‌بانی و هماهنگی بین قلاع اطراف آن استفاده می‌شده است.
بین برج‌های دیده‌بانی راهروهایی درون دیوارها وجود داشته که برج‌ها را به یکدیگر متصل می‌کرده، ضخامت این راهروها طوری است که امکان حرکت ارابه‌های نظامی و ادوات جنگی بین آن‌ها وجود داشته است و از نظر امنیتی طوری طراحی شده که هرگونه رفت و آمد درون این راهروها و انتقال سرباز در آن از بیرون قلعه احساس نمی‌شده و دشمن احتمالی در شرایط محاصره قلعه از جنب و جوش‌های نظامی درون دژ بی‌اطلاع می‌مانده است.
دور تا دور قلعه خندق‌هایی به عرض ۳۰ متر و عمق ۸ متر حفر شده بود که قلعه را از هجوم دشمنان حفظ می‌کرد که اکنون برای استفاده‌های زراعی هموار شده است، در زمان جنگ، آب در این خندق رها می‌شد تا دسترسی به آن غیرممکن شود، رشته قنات آجربس وظیفه تأمین این آب را بر عهده داشت، این قنات با هفت‌سنگ آب هنوز خشک نشده است اما از سرچشمه آن اطلاع دقیقی وجود ندارد؛ آجرهای به کار رفته در این قنات به دوره ساسانیان برمی‌گردد.
قلعه ایرج در تاریخ یازدهم شهریور ماه 1382 با شماره 9835 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
گرد فراموشی بر چهره قلعه ایرج
قلعه ایرج با وجود ویژگی‌های منحصر به فرد طی سال‌های گذشته به دلیل نبود حفاظت‌های صحیح به شدت آسیب دیده است و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیز توجه زیادی برای بازسازی و حفاظت از این بنا ندارد.امروز حاشیه این قلعه به محل کاشت و زارعت روستاییان تبدیل شده است، اگر شانس یارتان باشد و از این قلعه تاریخی دیدن کنید می‌توانید بهترین سبزی و صیفی‌جات دشت ورامین را از روستاییان این منطقه خریداری کنید!
راه دسترسی به قلعه ایرج
برای دیدن قلعه ایرج باید به نزدیکی دو شهرستان پیشوا و ورامین در استان تهران بروید و سری به روستای عسگرآباد عباسی شهرستان پیشوا بزنید؛ این قلعه در سمت شمال جاده ارتباطی ورامین به پیشوا قرار دارد.
