این قلعه از جاذبه های فیروزآباد،نخستین بنای گنبد دار ایرانی است که با اصول فنی و معماری خاص ساخته شده و مصالح به کاررفته در آن شبیه کاخ اردشیر است.قلعه دختر استان فارس در شش کیلومتری جاده فیروزآباد به شیراز در دامنه کوهی مشرف به جاده قرار دارد که پس از طی مسافتی حدود ۳۰۰ متر میتوان به قلعه دختر رسید.
علت نام گذاری قلعه دختر :
وجه تسمیه این قلعه به سبب انتساب آن به الهه آناهیتا، خدای آبهای زیر زمینی و پاکیها… بوده که در فرهنگ ما ایرانیان به صورت یک دختر نجیب و معصوم تصور شده است.بر اساس اینکه این قلعه دست نیافتنی و صعب العبور بوده است در باور مردم و به مرور زمان به قلعه دختر معروف شده است.
جورجینا هرمان در کتاب تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان، مینویسد: اردشیر ساسانی احتمالاً این قلعه را در اواخر دوران اشکانیان و زمانی که هنوز بر اردوان پنجم، آخرین شاه دودمان اشکانیان، خروج نکرده بود ساختهاست.قلعه دختر حصین در سه سطح ساخته شده بود و ورود به آن از نازلترین سطح از طریق پلکانی مارپیچ که به حیاط اصلی تراس میانی میرسید صورت میگرفت. سه طرف حیاط را اتاق های چهارگوش دارای تاق ضربی در بر گرفته بود و طرف چهارم به تراس فوقانی که روی آن ساختمان کاخ اصلی واقع شده بود، منتهی میگردید.
تمامی کاخ را یک ایوان بزرگ دارای تاق ضربی و دو ایوان کوچکتر در دو سو تشکیل میداد.ایوان بزرگ که ۱۴ متر پهنا و ۲۳ متر درازا داشت به یک اتاق مرکزی که سقف آن به شیوهای تازه، یعنی گنبد پوشانده شده بود منتهی میگشت. در جناحین این اتاق گنبد دار اتاق های اضافی قرار گرفته و کل آنها در داخل یک دیوار خارجی مدور جای داشت.
معماران رومی مشکل قرار دادن سقفی مدور بر روی بنایی چهار گوش در گوشهها را با جلو آوردن تدریجی سنگ یا آجرها به شکلی که پیوسته مدور تر میشد، حل کردهاند اما در قلعه دختر شیوه جدیدی به کار گرفته شد که همانا استفاده از سکنج در گوشه هاست. قلعه دختر تماماً از سنگهای درشت ساخته و سنگهای نما، تراشیده شدهاند ولی سنگهای پیها و داخل دیوارها از قلوه سنگهای درشت رودخانهای تشکیل شدهاند.عظمت بنای قلعه دختر، مبهوت کنندهاست و دیوارهای بلند آن با همه شکستگی و ریخته شدن، هنوز هم شکوهی خیره کننده دارند.
در قسمتی از قلعه دختر دهانه غاری دیده میشود که به قول بعضی از محلیها این غار راهی به کاخ اردشیر بابکان (کاخ ساسانی) در جلگه فیروزآباد داشتهاست.یعنی در زمان حمله دشمن به قلعه، محصورین قلعه میتوانستند از طریق این غار با شهر ارتباط داشته باشند و بتوانند غذا و نیروی انسانی وارد قلعه کنند.
این قلعه از سه جهت شمال، غرب، جنوب با صخره کوهستانی با ارتفاع غیر قابل نفوذ محصور است و بر هر صخره باروی بلند و برج های دیده بانی ساخته شده و در سمت شرق با فاصله بیش از یک کیلومتر از قلعه، دیوار سنگی مستحکمی کشیده شد تا مانع ورود افراد شود.
تنها راه ورود به این دژ از جنوب قلعه با پلکان امکان پذیر بوده که علاوه بر صخره کوه از چند لایه دیوار و برج تو در تو با نگهبانان مخصوص محافظت می شد.روی بدنه های بیرونی این دژ به منظور ایجاد دید برای نگهبانان، تیرکش های متعددی احداث نموده اند که شکل کلی آنها به صورت دریچه هایی است مستطیل شکل که در قسمت بالای خود دارای طاق هلالی شکل هستند.
حمامک نزدیک قلعه
در کنار دیوار شرقی قلعه دختر محلی وجود دارد که حمامک نامیده میشود.گفته می شود که زمانی به عنوان حمام سلطنتی بوده و چون هم در زمستان و هم در تابستان آب داشته و داخل غار نیز مرطوب بوده است، هوای داخل هیچ گاه سرد نمی شد.اما آثار زیادی داخل غار مشاهده نمی شود که می تواند به خاطر تغییر شکل سریع غار های آهکی باشد. در فصول زمستان و تابستان هوای داخل غار سی درجه می باشد.
مسیر دسترسی
برای رفتن به این قلعه از سمت شیراز، بعد رد کردن چند کیلومتر از فرودگاه به پل فسا میرسیم و در آنجا به سمت کوار تغییر مسیر داده و بعد از طی حدود 90 کیلومتر در طبیعت زیبا (دشتهای سرسبز ، کوه ، سد و تونل) و بعد خارج شدن از تونل ، در داخل دره تنگ آب ، بعد از یک پیچ نسبتا تند به یک ایستگاه تله کابین میرسیم ، در کنار ایستگاه جای پارک ماشین و سرویس بهداشتی قرار دارد.
وقتی اولین نظر شما به قلعه میافتد اولین فکری که به ذهنتان می رسد استفاده از تله کابین است، ولی اینکار معمولا عملی نیست، چون اغلب تعطیل است و شما باید خودتان زحمت بالا رفتن از پله ها را بکشید.
شیب صخره سبب شده تا این قلعه در سه سطح ساخته شده شود و شما بعد از بالا رفتن از پله ها از نازلترین سطح آن، از طریق پلکانی مارپیچ که به حیاط اصلی تراس میانی می رسد، میتوانید وارد شوید.
نزدیک ترین دیدنی تاریخی
نقش بر جسته اردشیر: روبروی قلعه دختر، در پایین کوه در سمت راست رودخانه تنگاب به سمت فیروزآباد در کوه نقش برجسته ای در ارتفاع چهارمتری از کف رودخانه حجاری شده که در بین مردمان منطقه به نقش رستم تنگاب مشهور است.این نگاره دوم اردشیرساسانی در فیروزآباد است.