قلعه مهرپادین یکی از جاذبه های گردشگری مهریز در استان یزد است که در ۳۰ کیلومتری مرکز استان (یزد) قرار گرفته است و همه ساله گردشگران زیادی از آن بازدید می کنند.از این قلعه به عنوان سکونتگاه موقتی استفاده می شده است و با مساحتی به طول ۱۶۰ و عرض ۱۴۸ متر با چشم اندازی زیبا در میان کشتخوان ها، باغ های میوه و زمین های زراعی واقع شده و تمام شهر را همچون نگهبانی هوشیار، تحت مراقبت خود داشته است.
وجه تسمیه قلعه مهرپادین
شهری که امروز به نام مهریز مشهور است در روزگاران پیش «مهرگرد» و سپس مهریجرد نامیده می شده است. بنای مهریز را به مهرنگار دختر انوشیروان ساسانی نسبت می دهند، در کتاب تاریخ یزد درباره این شهر چنین آمده است: شاه قباد در گذشت و انوشیروان به تخت پادشاهی نشست. او را از دخترخاقان تُرک ۲ فرزند آمد یکی پسر و دیگری دختر، پسر را هرمز نام نهاد و دختر را مهرنگار و چون فرزندان او بزرگ شدند انوشیروان یزد را به مهرنگار بخشید و مهرنگار از مداین، مقنیان را به یزد فرستاد و در یزد بسیار عمارت ساخت و در نزدیکی شهر به ۸ فرسنگی، دهی معتبر ساخت و آن را مهرگرد نام نهاد و اکنون آن قریه را مهریجرد می خوانند و برادر او شاه هرمز در جنب مهریجرد دهی ساخت و آن را هُرمیز (خورمیز امروزی) نام گذاشت. مهرنگار در مهریجرد قناتی بنیان نمود و آن را مهرپادین نام گذاشت و در آن محل، محله عالی ساخت به نام مهرآباد.
پیشینه تاریخی
درباره قدمت و دوره ساخت قلعه تاریخی مهرپادین، ۲ نظریه متفاوت مطرح است.برخی کارشناسان بر این گمان هستند که بنای مذکور متعلق به دوران صفوی است و گروه دیگر تاریخ بنای قلعه را مربوط به دوران حکومت آل مظفر (قرن ۸ هجری قمری) و همزمان با ساخت ارسن (مجموعه) شهری مهرپادین می دانند. از طرفی روایتی در میان ساکنان قدیمی محل به این مضمون رواج دارد که پس از حمله مغولان به قصبه مهریجرد و کشته شدن تمامی مردم، تنها یک کودک زنده می ماند که سربازان مغول از کشتن او صرف نظر کرده و او را به اهالی قریه سریزد در نزدیکی مهریجرد تحویل می دهند. وی پس از طی سال های کودکی به قصبه خود بازگشته و برای جلوگیری از تکرار واقعه مذکور، قلعه ای عظیم با برج و بارویی بلند و خندقی عمیق می سازد. قلعه ای خشتی و باشکوه که تا همین دهه های اخیر، فعال و مسکونی بوده و هر کدام از اهالی در آن اتاقی برای خود داشتند و برای انبار کالا و نگهداری محصولات کشاورزی و آذوقه و دام از آن استفاده می کردند.
البته این قلعه ظاهرا برای سکونت دائم ساخته نشده بود و فقط در مواقعی که احساس خطر می شد یا حمله ای صورت می گرفت، اهالی روستا آنجا را ترک کرده و با اموال با ارزش خود، روزهای موقتی را درون قلعه سپری می کردند. در چنین مواقعی در روز به کمک دود و در شب به وسیله چیزی مانند چوب سوخته که مرتب در حال چشمک زدن است، برای کمک از قلعه های دیگر استمداد می طلبیدند.
معماری قلعه مهرپادین
از لحاظ معماری و نحوه ی ساخت قلعه ی مهرپادین ۲ حصار و باروی دفاعی دارد و همچنین ۹ برج مدور که برای این برج در نظر گرفته شده است. خندقی دورتادور این قلعه به منظور محافظت از اموال و افرادی که در قلعه زندگی می کردند نیز کنده شده است. فضای داخلی قلعه در دو حصار با ارتفاع ۶٫۵ متر احاطه شده است. هر دو حصار به صورت چینه ای از خشت و گل ساخته شده و بخش فوقانی آنها فرم و شکل کنگره ای دارد. برج های حصار درونی قلعه نیز با ارتفاع تقریبی ۸٫۵ متر دارای تیرکش ها و روزنه هایی برای دفاع است.
به منظور ورود به این قلعه می بایست از در ورودی که در جنوب این قلعه وجود دارد از طریق یک در چوبی ۲ لتی وارد شوید. در چوبی قلعه با گل میخ هایی نزئین شده است و سردر ورودی آن دارای یک قوس خوش فرم و نیزه دار است همچنین قسمت بالایی در نیز دارای تیرکش و تزئینات چلیپایی است.
در فاصله بین در اول حصار بیرونی و در دوم حصار درونی نیز فضای هشتی با پوشش ۴ بخشی وجود دارد که از فضای زیرین آن برای نگهداری کالا در آن زمان استفاده می شده است. پس از ورودی، شاه کوچه یا گذر اصلی قلعه وجود دارد که جهت آن شمالی-جنوبی است و ۳٫۳۰ متر پهنا دارد. کوچه ها و گذرهای فرعی قلعه نیز با عرضی حدود ۱٫۷۰ متر در جهت شرقی-غربی ساخته شده اند.
درون قلعه فضاهای گوناگونی از قبیل اصطبل، بخش مسکونی شاه نشین و عام نشین، انبار نگهداری کالا و فضای عمومی یا مذهبی به چشم می خورد. فضای شاه نشین یا ارباب نشین قلعه در مرتفع ترین بخش بنا بالای فضای ورودی نیز قرار دارد و بر تمامی فضاهای داخلی و محوطه خارجی مشرف است.
به منظور نگهداری احشام اتاق هایی با نام اشکوب در طبقات پایینی ساخته بودند و طبقات فوقانی محلی برای سکونت و زندگی مردم این شهرستان نیز بوده است. برای دستیانی از طبقات بالایی نیز می توانید از طریق راه پله ای باریک و خشتی دسترسی داشته باشید. فضاهای داخلی کاهگل شده اند و اندازه خشت های استفاده شده در ساختار کالبدی آنها ۲۳×۲۳ سانتی متر نیز می باشد. برج های داخلی قلعه ۲ اشکوبه است، پوشش اشکوب اول گنبدی و راه پله به سمت بالا به صورت مدور و مارپیچ است. در قسمت شرقی قلعه، چاه قنات عمیقی به چشم می خورد که احتمالا آب مورد نیاز قلعه از این مکان تامین می شده است.
قلعه خشتی مهرپادین در سال ۱۳۸۱ به شماره ۶۱۴۳ در فهرست آثار میراث فرهنگی کشور به ثبت رسیده است.
