مسجد امام اصفهان که به نامهای مسجد جامع، مسجد سلطانی و مسجد شاه نیز شهرت دارد، در ضلع جنوبی میدان نقش جهان اصفهان واقع شده و چنان که منابع اشاره دارند در سومین مرحله از اجرای طرح میدان نقش جهان به فرمان شاه عباس آغاز گردیده و در دوره ی شاه صفوی به پایان رسیده است. مسجد امام یا مسجد شاه اصفهان از جاذبه های اصفهان و از بناهای مهم معماری اسلامی ایران زمین بهشمار میرود.این بنا در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ ثبت ملی شده است.
معماری و تزئینات بنا
بنای مسجد امام شاهکاری جاویدان از معماری و کاشیکاری قرن یازدهم هجری است. مسجد امام اصفهان، مسجدی است ۴ ایوانی به ابعاد ۱۳۰ در ۱۰۰ متر با صحنی ۴۹۰۰ متر مربع وسعت دارد. در چهار جانب صحن، طاقگان و ایوانی در مرکز ایجاد شده است.
تمام دیوارهای مسجد را گلها و طبیعت روی کاشیها در برگرفته است، در بخشهای مختلفی از این تزئینات طلا و نقره بهکار رفته. میتوان ساعتها به آنها خیره ماند و در خیال باغها را مجسم کرد. ستونهایی هشت گوش بار مسجد را روی شانه گذاشتهاند و وسعتی بینظیر ایجاد شده. این هنرمندی وزین تا محراب پیش میرود و همانجا بلندی طاقها مانند موج در هم فرو میروند.
گنبد مسجد از دو پوسته ی جدا از هم ساخته شده و کار معماری اش بر عهده ی استاد فریدون نایینی بوده است. در مرکز گنبد بزرگ جنوبی صوت منعکس می شود و ارتفاع گنبد بزرگ هم ۵۲ متر است. برای دیدن شاهکار کاشی کاری های این مسجد به قسمت سر در بروید؛ اینجا پر از کاشی کاری های هفت رنگ و معرق است. در قوس اصلی ورودی، سه ردیف مارپیچ تزیینی آبی روشن قاب بندی شده نظرتان را جلب می کند. هر کدام از قاب ها با تزئیناتی از جنس سنگ مرمر باشکوه و دیدنی تر شده اند. در قسمت های دیگر مسجد هم کاشی کاری های جذابی را می بینید که البته برای آن ها از کاشی های نامرغوب تر استفاده شده است.
در قسمت بالا خانه ی روی سر در یک قاب کاشی معرق هست که با دو طاووس سبز رنگ تزئین شدند، پرندگانی که مانند ققنوس نماد ابدیت هستند. تعدادی قاب کاشی دیگر هم هست که با طرح هایی از گنجشک و گل و بوته، بهشت و باغ های سرسبز را یادآوری می کنند. برای تزئین سر در با خط کوفی عبارات “الله”، “محمد” و “علی” هم خطاطی شده است. منبر این مسجد از سنگ سماق ساخته شده و ۱۴ پله دارد که پله ی چهاردهم مخصوص نشستن واعظ است. یکی از جذاب ترین قسمت های این مسجد فرامینی از دوره شاه عباس اول است که بر روی لوح های سنگی کنده کاری و نصب شده اند.
مدارسی در دل مسجد صفوی
همانطور که گفته شد مسجد امام یک مسجد چهار ایوانی است، در جبهی جنوب شرقی و جنوب غربی صحن، دو مدرسه دارد بهنامهای ناصری و سلیمانیه مسجد دو مدرسه بنام ناصری و سلیمانیه وجود دارد. اولی به دست ناصرالدین شاه و دومی به دست شاه سلیمان تعمیر شدهاند و هر کدام حجرههای مختلفی دارند.
همچنین مسجد شاه دو شبستان دارد که هر کدام زیباییهای بسیاری دارند اما شبستان غربی از رنگ کاشیها و محراب بینظیرش جان گرفته است.
در بخشی از مدرسه سلیمانیه قطعه سنگی را میبینیم که بر اساس آن ظهر حقیقی در شهر اصفهان در هر فصل را میشد به طور دقیقی تعیین کرد. بر اساس روایتها این اثر یادگار هوش و ذکاوت شیخ بهایی استسطح فوقانی این شاخص به شکل مثلث قائمالزاویه است که وتر مثلث در جهت طرفی است که ظهر را تعیین میکند و یک ضلع مجاور زاویهی قائمه وصل به دیوار است و ضلع دیگر نماینده قبله مسجد است.
سنگابها
سنگاب ظرف سنگی بزرگی است که در بخشهای مختلف مساجد قرار میگرفت و داخل آن پر از آب میشد تا مردم برای وضو گرفتن یا نوشیدن آب از آنها استفاده کنند. این سنگابها به روی پایههایی سنگی قرار داشتند و سطح و اطراف آنها را نقش و طرح میزدند. مسجد شاه هفت سنگاب دارد که در بخشهای مختلفی از مسجد قرار گرفتهاند: سنگاب در ورودی، سنگاب چهلستون غربی، سنگاب چهلستون شرقی، سنگاب گنبد غربی، سنگاب گنبد شرقی، سنگاب دالان مشرف به حیاط و انتهای مدخل اصلی.
سازندگان بنا
کتیبه سر در مسجد به خط ثلث علیرضای عباسی و مورخ به سال ۱۰۲۵ حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا کرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود شاه طهماسب اهدا نموده است. در ذیل این کتیبه به خط ثلث محمد رضا امامی، کتیبه دیگری نصب شده که به موجب آن مقام معماری و مهندسی معمار مسجد شاه، استاد علی اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان محب علی بیکالله تجلیل شده است.
وقایع تاریخی این مسجد
1. به دست گرفتن کنترل این مسجد توسط مجاهدان شهری اصفهان به رهبری آقانجفی و حاج آقا نورالله نجفی اصفهانی و کانون درگیری های مسلحانه با سربازان حاکم قجری اصفهان که در نهایت با ورود مجاهدین بختیاری به سرپرستی ضرغام السلطنه منجر به سقوط حکومت استبداد و فتح اصفهان گردید. (در سال ۱۳۲۵ قمری و در اواخر دوران استبداد صغیر) ۲. تحصن مردم اصفهان علیه ظل السلطان حاکم قاجاری اصفهان در پی قتل مونس السلطنه (مادر صارم الدوله) به دست صارم الدوله. صارم الدوله فرزند ظل السلطان بود که مادرش را که به خانه حاج آقا نورالله نجفی اصفهانی پناه آورده بود با شلیک گلوله در آن خانه کشت. این واقعه خشم مردم اصفهان را برانگیخت. (۱۳۲۵ قمری)
درباره مرمتهای صورت گرفته در مسجد امام اصفهان
در اردیبهشت ۱۲۲۳ خورشیدی در اصفهان زلزله ای رخ داد. ضعف زیرسازی و نشست بنا که ناشی از شتاب در کار ساختمان مسجد بود هنگام این زلزله آشکار شد و منارههای ایوان جنوبی از بدنه جدا شدند. در خود ایوان نیز شکاف های عمیقی پدید آمد. محمدشاه قاجار یکسال بعد بدون تعمیر اساسی تنها کاشیهای فروریخته را تعویض و کتیبه ای به نام خودش جایگزین کتیبه قدیمی کرد. حدود ۹۰ سال بعد در بهار ۱۳۱۰ این کاشیها فروریخت و شکافهای پشت آن آشکار ساخت که بنا در خطر فروپاشی است.
معمار ابنیه تاریخی اصفهان، استاد حسین معارفی در سال ۱۳۱۶ با کلافهای آهنین منارها را به یکدیگر متصل و ایوان را مرمت کرد. پس از این اقدام نیز به طور متناوب مرمتهای بسیاری در ایوانهای شرقی، غربی، سردر، هشتی و مدرسهها انجام شده است.
مشکل امروزی که بسیاری از کارشناسان آثار باستانی را نگران کرده است عدم نظارت بر فرایند مرمتهای متعدد است که با صرف بودجههای کلان صورت میگیرد؛ اما به سبب عدم حضور کارشناسان آشنا به اصول ساخت و نصب کاشی در عملیات مرمت، به فاصله کوتاهی پوشش مرمتشده باد کرده و درحال ریزش است. در سال ۹۶ و با وجود بودجه یک میلیاردودویست میلیون تومانی صرف شده برای مرمت صددرصدی گنبد مسجد امام اصفهان و برچیدن داربستها، تعدادی از کاشیها بر سر گردشگران فرو ریخت. سه ترک از ۱۶ ترک این گنبد باد کرده و نیاز به مرمت دوباره دارد. درصورت فروریختن این کاشیها به بخشهای پایینی که کاشیکاری قدیم صفوی دارند نیز آسیب وارد میشود. بسیاری از کارشناسان و دلسوزان نسبت به وضعیت کنونی مسجد ابراز نگرانی کردهاند.
فرسودگی بنا، نفوذ رطوبت به پشت کاشی و سست شدن ملات نامناسب، وجود ارتعاش بلندگوها و سیستمهای صوتی نصب شده بر دیوارهای مسجد همچنین پروازهای متعدد بالگرد بر فراز میدان نقشجهان و مسجد امام اصفهان بهعنوان عوامل فروریختن کاشیها شناخته شدهاند. از سازمان میراث فرهنگی انتظار میرود با تمهیدات لازم برای ممانعت از ارتعاشات فیزیکی و مرمت با استفاده از تجربه و نظارت اساتید فن کاشی، ازین میراث شگفتانگیز هنری ایران برای نسلهای آینده به صورت بهتری نگهداری کند.