در میان باغستان‌های واقع در دل شهر تاریخی نطنز، مناره‌ای بلند، گنبدی هرمی و درخت چنار کهنسال و سربه فلک کشیده‌ای نظر هر تازه واردی را به خود جلب می‌کند.ارتفاع مناره ۳۷٫۲۰ متر و دارای ۱۱۸ پله‌ی مارپیچی است. این بنا راهنمای راه می‌شود تا یکی از شگفت‌انگیزترین سازه‌های تیموری را ببینیم.این اثر مسجد جامع نطنز است که در دوران حکومت اولجیاتو خدابنده و پسرش ابوسعید بهادرخان بنا شد.در واقع این مسجد از جاذبه های نطنز،مجموعه‌ای متشکل از یک خانقاه، مقبره شیخ عبدالصمد و یک مناره ۳۷ متری.
ساخت و تحولات بنا
یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های مسجد جامع نطنز گنبدخانه‌ی آن است. طبق نوشته‌ی کتیبه‌ای که در این قسمت کشف شد می‌توان قدمت این بخش را به ۳۸۹ هجری قمری نسبت داد.در قسمت قاعده‌ی گنبد، کتیبه‌ای به‌صورت آجر نوشته برجسته، مربوط به دوره دیلمی (آل بویه) وجود دارد که بعدها در دوره‌ی صفویه روی کتیبه را با گچ پوشانده و کتیبه را به‌صورت گچبری تزئین کرده‌اند.و بدین ترتیب این گنبد قدیمی‌ترین گنبد این منطقه است.
به طور کلی می‌توان گفت غیر از شبستان گنبد دار مسجد که مربوط به ایام دیلمی است و قدمتش به ۱۰۰۰سال پیش می‌رسد سایر بخش‌های مسجد جامع در فاصله سال های ۷۰۴ تا ۷۲۵ هجری قمری بنا شده و قدمتی بیش از ۷۳۰ سال دارد که یعنی روزگار مغول. همچنین بنای خود مسجد بین سال های ۷۰۴ تا ۷۰۹ هجری، بقعه شیخ عبدالصمد سال ۷۰۷ هجری، ایوان جلوخان خانقاه در سال ۷۱۶ و ۸۱۷ هجری و مناره در سال ۷۲۵ که اتمام ساخت این بنا بوده ساخته شده اند.
باستان شناس و ایران شناس فرانسوی، آندره گدار، درباره بنای مسجد جامع نطنز که از نظر سبک معماری در نوع خود کم نظیر و نشانه هایی از معماری چند دوره را در خود حفظ کرده است، می نویسد:
مسجد که نسبتا از خرابی محفوظ مانده مرکب است از یک شبستان هشت ضلعی گنبددار مشرف بر صحنی که چهار ایوان دارد. اضلاع صحن را دهلیزها و نمازخانه های مختلف به هم متصل می کند. این مسجد از سمت شمال، مشرق و جنوب محدود به کوچه باریکی است که چون به ورودی بزرگ مسجد و مقابل مناره و درگاه خانقاه می رسد، وسعت یافته مبدل به میدان کوچکی می شود. در سمت غرب ویرانه خانقاه دیده می شود، مسجد سه ورودی دارد، یک ورودی جنوبی و دو ورودی شمالی، ورودی های سمت شمال هم سطح حیاط هستند، ولی ورودی جنوبی دهلیزی است که با ۱۰ پله بلند به کف راهرو مسجد می رسد.
معماری مسجد جامع نطنز
مسجد سه ورودی دارد که یک ورودی جنوبی و دو ورودی شمالی هستند که ورودی‌های سمت شمال هم‌سطح حیاط هستند، ولی ورودی جنوبی دهلیزی است که با 12 پله بلند به کف راهرو مسجد می‌رسد.
وقتی داخل راهرو باشید، سازه قرار گرفته در پشت اولین درِ چوبی سمت راست، بنای اصلی و قدیمی‌تر مسجد جامع نطنز است که متعلق به دوره دیلمی و به قرن چهارم هجری قمری بر می‌گردد.
محراب این بخش دارای کاشی‌های فاخر و زیبای زرین فام بوده که متأسفانه زمان قاجاریه سرقت شده و در حال حاضر در موزه “لوور” فرانسه نگهداری می‌شود. در قسمت شمال بخش 1040 ساله بنا، بخش 720 ساله و زمان ایلخانی قرار دارد که دارای چهار ایوان است که به سبک مساجد چهار ایوانی در کشور ساخته شده است.
در کتیبه ایوان شمالی مسجد جامع نطنز، به خط ثلث سفید بر زمینه آبی آیات 9 و 10 سوره جمعه و آیه 114 سوره هود در زمان صفویه به خط امامی اصفهانی نقاشی شده و دنباله کتیبه به عبارات “قال النبی صلی الله علیه و آله یا علی الائمه بعدی اثنی عشر اولهم انت و آخرهم القائم الذی یفتح الله علی یدیه مشارق الارض و مغاربها قال من کان القرآن حدیثه و المسجد بیت نبی الله له بیتاً فی الجنته کتبه محمد رضا الامامی” ختم می‌شود.
کتیبه گچبری هلال داخل ایوان شمالی شامل آیه 18 و 19 سوره توبه است و قسمت آخر کتیبه به تاریخ سبع و سبعمائه یا همان 707 هجری قمری ختم می‌شود.
جزئیات معماری مسجد جامع نطنز
کتیبه‌ی دیگری در بخش پایینی هلال ایوان شمالی قرار دارد کتیبه‌ی دیگری در قسمت پایین‌تری از قسمت هلال ایوان شمالی قرار گرفته، توسط علیرضا امامی اصفهانی از خطاطان برجسته دوره صفویه به رشته تحریر درآمده که به‌صورت خط ثلث سفیدی بر زمینه قهوه‌ای رنگ نوشته که بعدها رنگ قهوه‌ای بر اثر مرور زمان کم‌رنگ و به‌صورت لاجوردی دوباره رنگ‌آمیزی شده و شامل آیات ۱۰۹ سوره جمعه و آیه ۱۱۴ سوره هود است. همچنین در انتها دو حدیث از رسول اکرم (ص) به نگارش درآمده است. در دیگری که از سمت شمالی به کوچه مجاور باز می‌شود، کتیبه‌هایی دارد که صلوات بر ۱۴ معصوم به‌صورت منبت ذکر شده و تاریخ ساخت ۹۷۲ هجری قمری و نصب درب به تاریخ ۱۰۱۲ هجری قمری است.
به قسمت میانی ایوان که نگاه کنیم، بین طبقه اول و دوم کتیبه ای از دوره صفویه باقی مانده است. این کف ایوان پوشیده از کاشی‌هایی است که سالم‌تر به‌نظر می‌رسند، این کاشی‌کاری‌ها در نیم قرن اخیر انجام شده‌اند. حیاط و ایوان‌ها دارای ۲ طبقه با ارتفاع حدودا ۹ متر از کف تا بالا همین مسیر را که پیش بگیریم به فضایی گود برمی‌خوریم که در میانه‌ی حیاط مسجد جامع نطنز ایجاد شده است.
بقعه شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی
شیخ نورالدین عبدالصمدبن علی اصفهانی نطنزی از مشایخ و اقطاب صوفیه در قرن هفتم هجری است. وی اصفهانی الاصل و مقیم نطنز بود و از مریدان و شاگردان شیخ نجیب الدین علی بن بُزغُش شیرازی (وفات سال ۶۷۸) بود و خود شیخ نجیب الدین از شاگردان و تربیت یافتگان معروف شهاب الدین سهروردی (وفات ۶۳۲) بوده است. اهمیت شیخ عبدالصمد در عرفان اسلامی به این دلیل است که گروهی از علما و عرفای قرن هشتم هجری از شاگردان و تربیت یافتگان طریقت او بوده اند که از جمله آنها می توان به شیخ نجم الدین محمود اصفهانی، کمال الدین عبدالرزاق کاشانی و عزالدین محمود کاشانی، اشاره کرد. جامی از وی به عنوان عالمی که به علوم ظاهری و باطنی تسلط داشته، یاد کرده است.
براساس لوحه ای در بقعه شیخ عبدالصمد، ساخت این بقعه به اسماعیل بنای اصفهانی نسبت داده شده است. بقعه یا آرمگاه شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی دارای گنبدی هشت ضلعی و مخروطی شکل دو جداره بوده که جداره بیرونی از آجر و کاشی های فیروزه ای ساخته شده است و جدار داخل آن مقرنس کاری گچی فوق العاده بی نظیری دارد. هنگامی که از مرکز بقعه به مقرنس کاری زیر گنبد نگاه می کنیم طرح گلی دیده می شود که گلبرگ های آن به سمت پایین باز شده و در کف گنبد کتیبه ای به صورت گچ بری برجسته به خط ثلث بر روی زمینه گل و بوته حکاکی شده است.
بین مقبره شیخ عبدالصمد و فضای خالی بقعه، ضریحی چوبی مشبکی نصب شده که بالای آن، کتیبه ای که با منبت کاری نوشته شده، تاریخ ساخت ضریح را سال ۱۰۶۴ و استادکار را استاد حسین بن استاد اسماعیل سرشکی نطنزی ذکر می نماید. در ساخت این نرده چوبی مشبک از چسب چوب و یا میخ استفاده نشده بلکه تمامی قطعات به شکل کام و زبانه متصل شده اند. گفتنی است؛ این بقعه ازاره ای از کاشی های ستاره داشته که این کاشی ها به سرقت رفته است. همچنین بر دیوار جنوبی بقعه، محرابی از کاشی وجود داشت که به نظر دونالد ویلبر، احتمالا همان محرابی است که اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود. ویلبر همچنین احتمال داده است که کاشی های حاشیه این محراب مورخ امروزه در موزه هنری متروپولیتن باشد.
نشانی مسجد جامع نطنز: استان اصفهان، شهرستان نطنز، نزدیک میدانگاه بازار
