مسجد و مدرسه سپهسالار (شهید مطهری) از جاذبه های تهران،بزرگترین شاهکارهای معماری اسلامی در تهران است که از نزدیک‌ترین تلفیق‌ها میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول نشان دارد.
بانی آن میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی صدراعظم دوره ناصرالدین شاه قاجار است. مدرسه و مسجد سپهسالار پس از مدرسه چهارباغ اصفهان از بزرگترین و باشکوه‌ترین بناهای مذهبی در ایران بشمار می‌آید. سپهسالار در سال ۱۲۵۸ خورشیدی بنیادگذاری این ساختمان را آغاز کرد و از آنجا که در سال ۱۲۶۰ در مشهد درگذشت، برادرش یحیی‌خان مشیرالدوله در تکمیل این بنا همت گماشت. پس از درگذشت او نیز بخشی از ناتمامی‌ها و تزیینات بتدریج توسط نائب‌التولیه‌های وقت انجام یافت. ساخت هستهٔ اصلی بنا نزدیک به پنج سال به درازا کشید که طراحی مسجد را مهندس مهدی خان ممتحن‌الدوله شقاقی انجام داده و معمار آن استاد حسن معمار قمی بوده‌است. همچنین از «حاج ابوالحسن معمار» و «استاد جعفرخان معمار باشی کاشانی» به عنوان معماران اصلی مسجد و مدرسه یاد می شود.
مسجد سپهسالار گنبد ویژه‌ای دارد؛ تعداد هشت گلدسته بیش از تعداد رایج مناره در معماری مسجدهای ایران است و گنبد دو گوش خوابیده‌اش الگو گرفته از شیوه معماری مساجد ترکیه دارد.معماری این بنا دارای الگوی چهارایوانی است. بنای مسجد و مدرسه عالی روی‌همرفته دارای ۸ مناره بلند است بلندترین آن 37 متر و کوتاه‌ترین آن 25 متر بلندا دارد. همه مناره‌ها از آجر ساخته شده و پوششي با کاشیکاری بسيار زيبا دارند.
از ویژگی‌های مهم فضای مسجد سپهسالار که در واقع یکی از برجسته‌ترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار می‌رود، وجود مهتابی‌ها و بهارخواب‌های وسیع در طبقه فوقانی است. هر چند این فضاها با ظرفیت بسیار بالا در مسجد سید اصفهان و مسجد سلطانی سمنان نیز یافت می‌شود، اما در مسجد سپهسالار در مقیاسی وسیع‌تر و با پیچیدگی‌های بیشتر طراحی شده است.
این ابتکار طرحی را به وجود آورده که افزون‌بر القای حس محصور و معین بودن، حرکتی در جهت خلاف محدودیت فضا ایجاد می‌کند. این تدبیر در فضاسازی امکان پیوند میان ناظر و بنا را مختل نمی‌سازد و در همان حال به پیچیدگی و غنای فضا می‌افزاید.
دیگر ویژگی معماری مسجد، مناره‌های متعدد آن در ابعاد نامنتظره است. امتداد نیم استوانه‌ای آنها تا کف حیاط می‌رسد و ابتکاری منحصر به فرد را نمایش می‌دهد.
اگرچه استفاده از ساعت به جای موذنه، نمونه‌های بسیار دارد، اما در این بنا مکمل مجموعه، حرکت‌های عمودی بوده و کاربرد آن بسیار به جا است. بنابراین گزارش، در گذشته صحن مسجد دارای چهار باغچه و چهار خیابان و حوض بزرگی بود که آب جاری قنات تهران مخصوص مدرسه و مسجد و عمارت بهارستان به آن راه می‌یافت. مصلای مسجد نیز به «چهل ستون» معروف است و در قسمت شرقی صحن قرار گرفته است. این مصلا دارای ۴۴ستون سنگی یکپارچه مرتفع است که در وسط هر چهار ستون طاقی محکم
برافراشته‌اند.
طراحی مسجد
طراحی این مسجد با الهام از بهترین نمونه‌های پیش از آن، هم‌چون مسجد سید و مسجد حکیم اصفهان، تحول یافته است. گنبدخانه مسجد سپهسالار تحولی در معماری مساجد به شمار می‌رود. چلیپای بزرگی با ابعاد 45 * 45 متر گنبد اصلی را با دهانه 15 متر در مرکز قرار داده است. در قسمت جنوبی، بیننده فضای بزرگ بدون ستونی را می‌بیند. سبکی این فضا را حتی، جرزهای عظیمی که گنبد روی آن قرار گرفته مخدوش نمی‌سازد. چهار گنبد کاربندی با قاعده مستطیل، بال‌های چلیپا را پوشش داده‌اند. در نمای بیرونی نیز این چهار گنبد سلسله مراتبی در حرکت به سمت گنبد اصلی با ارتفاع 25 متر به وجود می آورد.
تزئینات
تزئینات ساختاری چون کاربندی و غیرساختاری چون یزدی‌بندی و مقرنس و کاسه‌بندی در ساختمان مسجد به کار رفته و کاشیکاری در سطحی وسیع استفاده شده است. از انواع مهم کاشی کاری در این مسجد معقلی، هفت رنگ یا خشتی و معرق را می‌توان نام برد که این آخری به دو صورت اسلیمی و گره‌چینی است و معرق برجسته سر در ورودی در نوع خود منحصر به فرد است. سنگ و تزیینات سنگی در این مجموعه جابه‌جا به کار رفته و از این نظر با دیگر ابنیه دوران قاجار تفاوت دارد و به معماری دوران زندیه شباهت می‌یابد. در این بنا آجر کاری به شکل تزیینی دیده نمی‌شود اما، آجر مصالح اصلی بنا را تشکیل می‌دهد و زمین‌های است که کاشی کاری روی آن نمایی جذاب دارد. طاق‌های آجری پر تنوع در دالان‌ها و ورودی‌ها نیز به چشم می‌خورد.
تزیینات گچی در شبستان زمستانی به صورت گچ‌بری‌های اسلیمی و کتیبه‌های خطاطی شده‌اند که همه به دست استاد لرزاده ساخته شده‌اند. تزیینات چوبی نیز چون دیگر تزیینات با استادی شکل گرفته‌اند. درهای حجره‌ها و در اصلی شبستان زمستانی گره‌چینی معرق دارند. درب اصلی که به خیابان سرچشمه باز می‌شود دارای بهترین نمونه تزیینات فلزی در این مجموعه است. پشت پنجره حجره‌ها نیز نمونه‌هایی زیبا از فرفورژه (نرده‌های دست‌ساز آهنی) دیده می‌شود.
مدرسه
مدرسهٔ سپهسالار یا مدرسهٔ ناصری نام مدرسه‌ای است که میرزا حسین‌خان سپهسالار (صدر اعظم دورهٔ ناصری) در تهران ساخت. در این مدرسه، بیشتر، علوم اسلامی تدریس می‌شد. پس از تشکیل دانشگاه تهران، مدرسهٔ سپهسالار به دانشکدهٔ علوم معقول و منقول تبدیل شد و پس از شهادت مرتضی مطهری نام آن به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر یافت و اداره آن از طرف آیت الله خمینی به محمد امامی کاشانی سپرده شد.
املاک بسیاری بر مدرسه وقف شده‌است و تولیت آن به موجب وقف‌نامه با پادشاه عصر است. مدرسهٔ سپهسالار مشتمل بر مسجد سپهسالار، مکتب‌خانه و کتابخانه‌است.کتابخانهٔ آن به دلیل داشتن نسخ خطی بی‌نظیر اهمیت خاصی دارد. این بنا زمانی محل دانشکدهٔ معقول و منقول، مؤسسهٔ وعظ و خطابه، و فرهنگستان ایران بود. ورودی اصلی مدرسه در خیابان بهارستان واقع شده‌است. مجموعهٔ این بنای باشکوه (مدرسه و مسجد) مشتمل است بر جلوخان، سردر، دهلیز، حجره‌های دوطبقه، چهار ایوان، گنبد عظیم و شبستان (چهلستون)، هشت گلدسته، منارهٔ کاشیکاری و مخزن کتابخانه. شاهکاری از معماری و کاشیکاری مشهور به هفت‌کاسه (طاق معلق) در آن به یادگار مانده‌است، و از لحاظ کاشی‌های مصور خشتی رنگارنگ و نیز حجاری ستون‌های یکپارچه و سنگ‌های ازاره به این بنا برجستگی خاصی داده‌است. در سال ۱۳۵۸ نام آن به مدرسه عالی شهید مطهری و در سال ۱۳۸۸ نام آن به دانشگاه شهید مطهری تغییر یافت.
کتابخانه
عامل دیگری که به این مجموعه اهمیتی دو چندان می‌بخشد کتابخانه مسجد است که در سال ۱۲۵۹ سپهسالار با خرید کتابخانه ۴۰۰۰ نسخه‌ای اعتضادالسلطنه آن را پایه‌گذاری کرد. هم اینک، گنجینه‌ای با بیش از ۴۲۰۰ کتاب خطی به خط مؤلفان و نزدیک به ۱۰۰۰۰ کتاب چاپ سنگی در این کتابخانه موجود است.
محل استقرار فرهنگستان ایران (فرهنگستان اول) نیز در این مسجد بود که امروز در جایگاه آن کتابخانه مسجد سپهسالار جای گرفته است. از این رو خاطرات فرهنگستان اول را در این کتابخانه بازسازی شده، می‌توان یافت.
بخش خطی کتابخانه
بخش خطی کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری شامل کتاب و مرقعات بسیار نفیس و گاه منحصر به فرد است که باعث شهرت جهانی این کتابخانه شده است. تعدادی از این کتاب ها ارزش هنری بسیاری دارد؛ به طوری که بعضی از آنها سندی محکم و دلیلی قاطع بر کمال هنرمندی و ذوق اصیل فرهنگ ایرانی است و اگر از پیشینیان هیچ اثری نبود، هر یک از این کتاب ها برای اثبات مدعای ما در سابقه تمدن کهن و درخشان علمی، دینی و هنری میهن اسلامی کفایت می کرد.
کتاب‌های مذکور بیشتر در زمینه علوم قرآنی، فقه و اصول، نجوم، ریاضیات، ادبیات، تاریخ، حدیث، علوم طبیعی و پزشکی است که مورد توجه شایان بسیاری از محققان داخلی است و بسیاری از محققان و پژوهشگران کشورهای مختلف را نیز به خود جلب کرده است که نشان دهنده اهمیت جهانی کتاب های ارزنده این کتابخانه است؛ این بخش شامل 4200 نسخه خطی است.
بعد از انقلاب اسلامی نیز به تعداد نسخه‌های خطی افزوده شد؛ لذا تصحیح و تکمیل فهرست‌های موجود در دستور کار قرار گرفت و هم اکنون هزاران فیش تهیه شده است که به صورت فهرست‌های جدید منتشر می شود. علاوه بر آن تصحیح و تکمیل فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه جهت نقد و بررسی عالمان فن به صورت سلسله مقالات در نشریه رهنمون، نشریه علمی مدرسه عالی شهید مطهری منتشر شده است و هم‌اکنون این مجموعه مقالات به صورت کتابی به وسیله انتشارات مدرسه عالی شهید مطهری چاپ شده است.
در این بخش دفتر یادبودی نیز وجود دارد که اولین یادداشت آن مربوط به یکی از مقامات مصری در سال 1308 هـ .شمسی است. این دفتر خود یکی از مهم‌ترین اسناد کتابخانه به شمار می‌آید و در آن دستخط بسیاری از رجال سیاسی و دانشمندان ایرانی و خارجی به چشم می‌خورد که نظرات خویش را در توصیف کتابخانه مرقوم داشته‌اند. قفسه‌های این بخش کتابخانه قدیمی است و به نوبهی خود اثری تاریخی به شمار می‌آید.
انتشارات مدرسه عالی شهید مطهری
انتشارات مدرسه عالی شهید مطهری برخی از پژوهش های انجام یافته در معاونت پژوهشی و آثار برجسته عالمان و محققان را در دو حوزه علوم انسانی و اسلامی منتشر می کند.
از نشریاتی که توسط این مرکز منتشر می شود می توان به نشریه علمی ـ پژوهشی رهنمون اشاره کرد که به صورت فصلنامه منتشر می شود. از دیگر کتاب منتشر شده این مرکز می توان به مجموعه کتاب های کنگره ملا محسن فیض کاشانی اشاره کرد.
مسجد و مدرسه سپهسالار 20خرداد 1315 خورشیدی با شماره 260 در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.
آدرس:این مسجد درتهران، ضلع جنوب شرقی میدان بهارستان و در خیابان بهارستان و در کنار ساختمان قدیمی مجلس شورای ملی ایران قرار دارد.
