نارین قلعه در واقع ارگ حکومتی شهر تاریخی میبد یزد است.از فراز قلعه، چشمانداز تاریخی و طبیعی شهر با مجموعههای بههم پیوستهای از ساخت و سازهای خشت و گلی و باغات درهمتنیده پیداست.بیرونهها نیز شامل مسیرهای ارتباطی برای تعامل شهر با محلات بیرونی و دیگر آبادیهای پیرامون، مزرعهها و باغها، گورستان و محلی برای کاروانیان بوده است.این قلعه از جاهای دیدنی میبد،به لحاظ ساختار دفاعی با پنج حصار و دربند از ساختار پیچیده و منحصر به فردی بنا شده است که تقریبا نفوذ دشمن به داخل قلعه را غیر ممکن میساخته است.
در محرم سال ۷۴۴ جنگ سرنوشت سازی که باعث پیروزی آل مظفر بر چوپانیان گشت در این محل اتفاق افتاده است.
مساحت این قلعه ۳ هکتار و بنا در ۷ طبقه و داراى برج و بارو و دربندهاى متعدد است و بالاى تپه اى مسلط بر شهر میبد قرار دارد.
قطر پایین ترین حصار قلعه که قسمت بزرگى از آبادى میبد را در بر مىگرفت، ۵ و در بعضى قسمت ها به ۲۰ متر مى رسیده است.
نارنج قلعه ۴ برج گرد بلند دارد و آنچه امروزه از آن باقی مانده قسمت مرکزی آن است و نشانههای از برج ها و باروها در روستای کوچک (کوشک) از آن باقی است.کوشک یا کوچک نزدیک ترین روستا به دژ بوده است و بیشتر آن را باغ ها و قنات ها و آسیاب در بر میگرفته است.
نارنج قلعه داراى اتاق هاى متعددى بوده است که در حال حاضر قسمت هایى از این اتاقک هاى کوچک تو در تو، موجود است و بسیارى از آن ها نیز به علت قرار گرفتن در طبقات پایین و ریختن راهروها هنوز کشف نشده است.بعضی ها نارین قلعه را همان دژ سفید شاهنامه میدانند.این قلعه بالای یک تپه و مسلط به اطراف ساخته شده و اطراف آن را هم خندق کنده اند.
یک روایت افسانه ای هم حکایت از آن دارد که قلعه در زمان کیومرث ساخته شده و اولین آدم ها از راه آب و دریا به آن پا گذاشته اند.بعضی ها هم آن را ساخته سپهبد ساسانی (مهبد) میدانند.مهبد از سرداران قباد و انوشیروان بود.
از این قلعه که کاملا از خشت و گل ساخته شده است، در دوره های مختلف تاریخی به عنوان ارگ حکومتی یا دژ نظامی استفاده میشده. اوج اقتدار این قلعه در پیش از اسلام، مربوط به دوره ساسانیان و پس از آن مربوط به دوره آل مظفر است.
تاریخچه نارین قلعه میبد یزد
جعفری، نخستین تاریخنویس استان یزد (قرن هشتم) احداث نارین قلعه را به سلیمان نبی نسبت داده است. او با بیان افسانهای، علت ساخت نارین قلعهی میبد توسط حضرت سلیمان (ع) را پنهان کردن گنج وی بازگو میکند.(اما مسلم است که این ماجرا تاریخی نبوده و وجه افسانه ای داشته است) کاوشگران طی حفاریهای صورتگرفته در این مکان، پارهسفالی کشف کردند که بیانگر اطلاعات مهم و زیادی در مورد تمدن و قدمت این عمارت کهن است.
به نظر میرسد روی این پارهسفال تصویر موجودی نیمه انسان- نیمه حیوان نقش بسته است که شباهت بسیاری به نقشنگارههای هزارهی سوم قبل از میلاد مسیح که متعلق به تمدن عیلامیها است، دارد. همچنین نارین قلعه در بدو دوران ظهور اسلام نیز از ارزش و اهمیت بسیاری برخوردار بوده است.
از نکات جالب و قابل توجهی که در مورد این مکان تاریخی باشکوه وجود دارد، میتوان به حضور شبکههای زیرزمینی قابل تردد اشاره کرد که طراحان و معماران آن دوران، آنها را برای تدارک و تهیهی مایحتاج زندگی افراد ازجمله آب و غذا احداث کردهاند. راههایی که گفته میشود هرگز توسط هیچ بیگانه و متجاوزی فتح نشده است. برخی از باستانشناسان، قدمت سکونت در این مجموعهی تاریخی را حدود ۳ الی ۴ هزار سال قبل از میلاد برآورد کردهاند. براساس قدمت بیان شده، به نظر میرسد نارینقلعه از کهنترین تمدن بشری تاریخ یزد برخوردار است.
کارشناسان معماری براین عقیدهاند که قرار گیری و احداث نارین قلعه روی زمینی بکر صورت نگرفته است.میتوان آثاری از معماری را که به صورت ساختارخشتی در این مکان انجام شده است، در بخشها و لایههای زیرین، قسمتهای زیر دیوار شمالی و بخش شاهنشین مشاهده کرد که نشان از مجموعهای بسیار مهم و ارزشمند دارد.
جالب است بدانید که این ساخت و سازها نیز روی بخشی که به نظر میرسد از قدمت بیشتری برخوردار است، صورت گرفته است. البته میتوان دلیل این ادعا را حضور آثاری که بر اثر سوختگی و تنور و همچنین تعدادی سفال مربوط به دوران آهن که در زیر سازهی خشتی وجود دارد، مشاهده کرد. به نظر میرسد که این بنای تاریخی در دوران مختلف مورد ساخت و سازهای متعددی قرار گرفته که نشاندهندهی زمان احداث، گسترش و ترمیم و مرمتهای مختلف صورت گرفته در آن خواهد بود. هر چند بخشهای زیرین که به نظر میرسد متعلق به دوران کهن است، به دلیل مستور بودن یا قابل دسترسی نبودن همچنان نامشخص است. ولی کارشناسان باستانشناسی بر این باورند که تودهی خشتی وسیع قرار گرفته روی آن متعلق به دوران حکومت ساسانیان است. آنها مهر کشف شده و کتیبهی پهلوی مربوط به آنرا دلیل این ادعا بیان کرده که با خشتهایی با ابعاد ۱۲*۲۸*۴۲ ساخته شده است.
همچنین به نظر میرسد که در دوران اوایل ظهور اسلام، این قلعه را به عنوان محل سکونت مورد استفاده قرار میدادند. چراکه میتوان بخشهایی از معماری قرن چهارم و پنجم هجری قمری را در این مجموعه مشاهده کرد. هرچند به نظر میرسد عملیات تعمیر، مرمت و ساخت در نارین قلعه، در دوران حکومت آل مظفر به پایان رسیده است. ازجمله این بازسازیها را میتوان در بخش شاهنشین، مردمنشین، برج و باروها و خندق مشاهده کرد.
معماران معتقدند مرمتهایی که در این قسمتها صورت گرفته بدون درنظر گرفتن اصول درست معماری و غیر مستحکم بوده که به صورت دیوارهایی به صورت چینه و خشت مشاهده میشود.آنها معتقدند سازندگان، این مرمتهای غیر اصولی را با شتاب و عجله انجام دادهاند.
در واقع میتوان گفت که نارینقلعه از دو قسمت اصلی برای سکونت و زندگی تشکیل شده است که به دو بخش بالایی و پایینی شهرت دارد. در بخش پایینی خسارات و خرابیهای بسیاری صورت گرفته است که میتوان به بخش مردمنشین، مسجد، حمام و گذرگاهها و دیگر بخشهای شهری اشاره کرد که امروزه اثری از آنها باقی نمانده است که به این بخش در معماری شهری شارستان می گویند. این درحالی است که در بخش بالایی که به حاکمنشین معروف است، عمارات و مکانهایی در سه طبقه احداث شده است که از دربند سوم شروع و با حرکتی حلزونی شکل در بخش شاهنشینی که به شاهنشین مظفری معروف است، پایان مییابد.نور تامین شدهی فضاهای سرپوشیده نیز به صورت سوراخهایی که به عنوان روزنه در بخشهای بالایی دیوارها قرار گرفتهاند، ایجاد میشود. نارین قلعهها ویا شهر قلعهها که در مناطق مختلف ایران به چشم میخورند، نوعی تاریخ شهرسازی مصوری هستند که از دوران باستان برای ما به یادگار مانده است. نارینقلعهی میبد نیز بعد از ارگ بم بزرگترین شهر قلعهی خشتی ایران است که دارای ساختاری همانند ساختار ارگ بم بوده و به همان اندازه زیبا و شکیل که چشم هر بینندهای را در شهر زیبای میبد مینوازد.
بنای تاریخی نارین قلعه به شماره ۴۱۷۷ مورخ ۴ آبان ۱۳۶۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.