در ۵۶ کیلومتری شمال شرقی شیراز و در ۳ کیلومتری شمال تخت جمشید در سمت راست جاده و در مقابل راهی که به نقش رستم منتهی می شود، در داخل شکافی در کوه که به نظر می رسد در ابتدا غار بوده، ۴ نقش برجسته به چشم می‌خورد که از مهم ترین آثار به جای مانده از اوایل دوره شاهنشاهی ساسانیان است. این محل به نام نقش رجب مشهور است و دلیل نامگذاری آن هنوز مشخص نیست. اما فرصت الدوله شیرازی در کتاب آثار العجم از این محل به نام نقش قهرمان یاد کرده است.
در محوطه نقش رجب شماری نقش برجسته از زمان ساسانیان برجای مانده است. این کنده کاری ها پیرامون اردشیر اول، شاپور اول و کرتیر موبد هستند. آرایش و لباس آن دوره به وضوح در این نقش ها مشخص هستند، اما نقش اهورامزدا و صورت شاهان ساسانی در حمله اعراب تخریب شده است.
به نظر می رسد شاهان اشکانی علاقه چندانی به ایجاد نقش برجسته نداشتند و تنها نقش برجسته هایی از شاهان محلی در جنوب غربی ایران (اکثرا در خوزستان) برجای مانده است. با انقراض سلسله اشکانی و روی کار آمدن شاهنشاهی ساسانیان، ایجاد نقش برجسته بار دیگر رونق گرفت.
رویکرد شاهان ساسانی به نقش برجسته بیشتر به منظور بزرگداشت وقایع مهم دوران حکومت خود بوده از جمله تاجگذاری (دیهیم بخشی) و پیروزی در جنگ.
اردشیر بابکان موسس سلسله ساسانی، پنج نقش برجسته برای یادبود پیروزی خود بر اردوان پنجم (آخرین شاه اشکانی) و دریافت دیهیم شاهی از اهورا مزدا در محل هایی از جمله نقش رجب، نقش رستم و فیروزآباد ایجاد نمود.
شاپور اول (جانشین اردشیر بابکان) و کرتیر (موبد قدرتمند اوایل ساسانیان) نیز نقوش برجسته ای در این مکان ایجاد کرده اند.
نقش برجسته های چهارگانه نقش رجب به ترتیب ایجاد عبارتند از:
دیهیم بخشی به اردشیر بابکان
دیهیم بخشی به شاپور اول
شاپور اول و درباریان
کرتیر موبد و سنگ نبشته منسوب به وی
دیهیم بخشی به اردشیر بابکان
چهار سنگ نگاره کنار هم قرار دارند و قدیمی ترین آن ها متعلق به اردشیر اول است که موسس سلسله ساسانی است. پدر او اردوان پنجم را شکست می دهد ولی خود خیلی زود می میرد و اردشیر اول اولین شاه ساسانی شناخته می شود. او تیسفون پایتخت اشکانیان را تصرف می کند و آن ها را به کلی منقرض می کند. در این سنگ نگاره که ۴٫۵ متر پهنا دارد، اردشیر اول در حال گرفتن نشان شاهی از اهورامزدا نشان داده شده است. اهورامزدا در سمت راست شاه حلقه شاهی را به او می دهد و در دستانش شاخه برسم قرار دارد. آن دو لباسی شبیه هم دارند.
دو خادم درباری شاه در سمت چپ او هستند و یکی از آنها مگس پرانی را تکان می دهد. مرد سمت چپی در همه سنگ نگاره های اردشیر اول دیده می شود و حتما مرد مهمی بوده است. دو زن در سمت راست اهورامزدا قرار دارند که حتما یکی ملکه و دیگری نجیب زاده می باشد و در کنار آن ها نوشته شده دین زرتشت در حال انقراض بود که من اردشیر شاه آن را زنده کردم.
در جلو شاهنشاه و اعطا کننده تاج، دو کودک رو به روی هم ایستاده اند، یکی از آن ها که در جلو شاهنشاه ایستاده است، به ظاهر ولیعهد و فرزند شاهنشاه است که از روی کلاهش شناسایی می شود و دیگری که شاخه برسمی در دست دارد، شناسایی نشده است.
در نقش رستم نیز همچین نگاره ای با همین موضوع قرار دارد ولی در آنجا شاه و اهورامزدا بر اسب سوار هستند.
دیهیم بخشی به شاپور اول
نقش برجسته دوم از آن پسر و جانشین اردشیر اول یعنی شاپور اول می باشد. این نگاره الهام گرفته از نقش برجسته اردشیر در نقش رستم می باشد. در این نگاره شاه سوار بر اسب از اهورامزدا که او هم بر اسب نشسته حلقه پادشاهی را می گیرد. صورت شاه و خدا هر دو بسیار صدمه دیده اند.
شاپور اول و درباریان
در این نگاره که ۱٫۵ متر بالاتر از سطح زمین است، نیز شاپور اول را می بینیم که بر پشت اسب درشت اندامی نشسته است و پشت سر او نه نفر از درباریان ایستاده اند. چنین به نظر می رسد که این جمع برای گرفتن تاج شاهنشاهی، یا حضور در مجلس شادی، یا برای امر مهمی افتخار حضور دارند. از این نه نفر فقط فرد اول پشت سر شاه شناسایی شده است که هرمز ولیعهد او است. در جلوی اسب شاه هیچ دشمن شکست خورده ای زانو نزده و این نشان می دهد که این نگاره قبل از سال ۲۴۴ میلادی حک شده است. او در این سال گاردین سوم امپراتور روم را شکست داده است و شرح این شکست در سنگ نگاره ای در بیشاپور آمده است. در سینه اسب شاهنشاه چهار سطر به خط پهلوی ساسانی حجاری شده و نزدیک آن شش سطر خط یونانی به همان مضمون کنده شده است. مضمون سنگ نبشته چنین است: “اهورامزذا پرست، خداوندگار شاپور، شاهنشاه ایران و غیر ایران، فرستاده از طرف خدا، پسر اهورامزدا پرست خداوندگار اردشیر شاهنشاه ایران و غیر ایران، فرستاده از سوی خدا، پسر خداوند پاپک شاه”.
کرتیر موبد و سنگ نبشته منسوب به وی
چهارمین و آخرین نقش برجسته مربوط است به کرتیر موبد قدرتمند و با نفوذی که معاصر پنج شاه ساسانی بود. کرتیر در دوران اقتدار خود در دربار، مانویان را تارومار کرد. این نقش در کنار نقش دیهیم بخشی به اردشیر و در سمت چپ آن حجاری شده که در آن نیم تنه کرتیر در حالی که دست راست خود را به نشانه احترام بالا گرفته دیده می شود.
در کنار نقش کرتیر سنگ نبشته ای به خط پهلوی و در۳۱ سطر نَقَر گشته که بعضی از خطوط به مرور زمان ناخوانا شده اند اما به طور کلی از محتوای آن چنین بر می آید که در آن کرتیر ضمن معرفی خود، شرح خدماتی که در راه دین زردشت انجام داده را بیان کرده است. مسلم است که این نقش برجسته مدتها بعد از حجاری نقش اردشیر نقر شده است.
مجموعه تاریخی نقش رجب از جاذبه های مرودشت،در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ به شماره ۲۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
