کبیر کوه از جاذبه های ایلام،مهمترین و بزرگترین رشتهکوه استان ایلام است که با طول ۱۷۵ کیلومتر و عرض بین ۴۵ تا ۸۰ کیلومتر، مساحتی به وسعت ۹۵۰۰۰۰ هکتار یعنی حدود نیمی از مساحت کل استان را در بر گرفته است. از شهرهای مهم جبهه شمالی کبیر کوه میتوان جعفرآباد، بدره، درهشهر و ماژین نام برد و در جبهه جنوبیاش نیز شهرهای سرابباغ، آبدانان و ارکواز قرار دارند.دیوار منظم کبیر کوه به دوره کرتاسه تعلق دارد و وجود فسیلهای متعدد در این ارتفاعات بیانگر آن هستند که پیش از برخورد صفحات اوراسیا و عربستان که به شکلگیری رشته کوه زاگرس انجامید، زمینهای این ناحیه در بستر دریای باستانی قرار داشتهاند.
جنس سنگهای رسوبی و آهکی کبیر کوه باعث شده غارهای متعددی در آن بوجود آیند که از مهمترینشان باید به غار آقامیر، برهزرد، خفاش و چلسین اشاره کرد.بارش مناسب در این کوهستان سبب جوشیدن چشمههای فراوان و بوجود آمدن حوضچهها و دریاچههایی در اطرافش شده که برای حیات جانوری و جوامع انسانی اطراف نقش حیاتی ایفا میکنند.حیات گیاهی و جانوری این منطقه بدلیل متغیر بود ارتفاع و داشتن ناهمواریهای متعدد بسیار متنوع و غنی است و در کمتر جایی از کشور و منطقه میتوان مشابه آن را یافت. قلل بسیاری بر روی خطالراس طولانی کبیر کوه جای گرفتهاند که از میانشان میتوان به کانصیفی، ورزرین، سیوان، گردل، مواز، سیاهکوه، سمند، تختپیران، اناران، آبدانان، بنداش، سرمیدان، خردم، کمرسفید، یکشبه و میوره اشاره کرد.
قله کانصیفی بلندترین نقطه کبیر کوه و نیز بلندترین قله استان ایلام میباشد.کوه اهوران نیز که رشتهای جداگانه در شمال استان ایلام و به موازات کبیر کوه در ۷۰ کیلومتری شرق آن است دارای قلهای به ارتفاع ۲۱۲۰ متر میباشد که قلهای زیبا و سنگی در میان جنگلهای انبوه بلوط پدید آورده است. تماشای قلههای برف گرفته کبیر کوه از دشتهای پست و کم ارتفاع اطراف که در تابستان دمایشان گاهی از مرز ۵۰ درجه سانتیگراد نیز عبور میکند واقعا حیرتانگیز است.
منطقه حفاظتشده کبیر کوه
گستره کوهستانی منطقه حفاظت شده کبیرکوه با داشتن مناطق صعب العبور، شکاف ها و حفره های دور از دسترس و همچنین ارتفاعات بلند و دره های عمیق و داشتن پوشش گیاهی متنوع، چشمه سارها و آبشخورهای فراوان، به عنوان یک اکوسیستم کلان، آسیب پذیر و حاشیه ای محسوب میشود. این قبیل اکوسیستم ها بنا به ماهیت سرشتی خود بسیار آسیب پذیر و شکننده میباشند و در صورت برهم خوردن تعادل اکولوژیک، برگشت پذیری آنها به شرایط اولیه بدلیل محدودیتی که در ترمیم پذیری خود دارند، بسیار دشوار است. چرای بی رویه دام، تخریب مراتع و نابودی پوشش گیاهی در اثر انواع توسعه از جمله مسائل حاد و دیرپای این اکوسیستم ها از جمله منطقه حفاظت شده کبیرکوه بشمار میروند.
براساس مشخصات ارتفاعی، شیب و برخی تظاهرات ریخت شناسی عوارض زمین به ترتیب عبارتند از کوهستان، تپه ماهور و دشت سر.
واحد کوهستان قسمت اعظم منطقه حفاظت شده کبیرکوه را تشکیل داده است.این واحد بیش از ۸۵ درصد سطح منطقه را تشکیل میدهد. در این منطقه به لحاظ داشتن منابع آبی فراوان چشم اندازهای زیبایی ایجاد شده است که دارای ارزش فراوانی است.
پوشش گیاهی:
منطقه حفاظت شده کبیرکوه دارای پوششی جنگلی و مرتعی بوده که در اطراف محور ارتباطی ایلام–دره شهر و ارتفاعات مشرف به این محور بدلیل بهره برداری مفرط و بی رویه از پوشش نباتی در معرض تخریب شدید قرارگرفته است، بطوریکه اراضی در سطوح بسیار وسیع در اثر فرسایش خاک به اشکال مختلف شیاری و خندقی درآمده است.
همچنین بهره برداری از درختان جنگلی به منظور تأمین علوفه دامها و یا استحصال محصولات فرعی و مصارف روستائی موجب نابودی درختان با ارزش شده و بجای آنها درختچه ها و بوته های خاردار نظیر گون، پلاخور، ارژن (ارجنگ)، محلب و … جایگزین شده است. از گونههای گیاهی دیگری که نشان دهنده سیر قهقرائی مراتع این ناحیه می باشد، می توان انواع فرفیون، خارگونی، اوپه و انواع شکرتیغال را نام برد.
در دامنه های کبیرکوه وضعیت پوشش گیاهی بتدریج تغییر یافته و هرچه از روستاها دورتر شده و به مناطق کوهستانی نزدیک می شود پوشش گیاه وضع بهتری پیدا میکند.
هرچه به ارتفاعات منطقه نزدیک شویم گونه های درختی که اغلب بلوط ایرانی است، بصورت گونه های غالب ظاهر می شوند.
در منطقه حفاظت شده کبیرکوه و در نزدیکی شهر بدره و در پشته بدره یکی از گونههای نادر درختی بنام لرگ (Pterocarya fraxinifolia) در اطراف آبراهه ها و چشمه های منطقه با حدود ۱۰۰ پایه وجود دارد که نظر هر بیننده ای را در آن منطقه به خود جلب می کند.
تعدادی از گونه های گیاهی موجود در منطقه حفاظت شده کبیرکوه عبارتند از: زبان گنچشک، داغداغان، ارژن، آلبالو وحشی، پرسیاوش، اسپند، گوش بره، دافنه، بلوط ایرانی، بروموس، بومادران، جو دوسر، چمن، بنه، بادام، زالزالک، تمشک، مرغ، گاو زبان، کنگر، پنیرک، ملیکا، علف باغ، شنبلیله و شیر سگ.
گونه های شاخص جانوری:
منطقه حفاظت شده کبیرکوه به علت شرایط خاص پستی و بلندی و برخورداری از صخره ها، تپه ماهورها، اراضی کم شیب ناهموار، بیشه زارها و دره های عمیق شامل طیف متنوع زیستگاهی است و بهمین دلیل توان بالقوه مناسبی برای ازدیاد حیات وحش خصوصا کل و بز دارد. لازم به ذکر است که تهیه شناسنامهای کامل از حیات وحش این منطقه نیاز به مطالعات وسیع و گستردهای دارد.
الف- پستانداران: رده پستانداران در سراسر جهان شامل سه گروه تخم گذاران، کیسه داران و جفت داران میباشد. تمامی پستانداران ایران که عمدتا وابسته به اقلیم حیاتی پالئارکتیک هستند به گروه جفت داران تعلق دارند. در ایران رده پستانداران دارای ۹ راسته شامل ۳۳ خانواده با حدود ۱۷۰ گونه میباشد که به ترتیب ۵۷ گونه جوندگان، ۳۸ گونه خفاشها، ۳۰ گونه گوشتخواران، ۱۵ گونه حشرهخواران، ۱۱ گونه نهنگ ها، ۸ گونه زوج سمان، ۲ گونه خرگوش ها، ۱ گونه فرد سمان و ۱ گونه گاو دریایی شناسایی شده اند.
ب- پرندگان: پرندگان گروه قابل توجهی از مهره داران را تشکیل میدهند و در طبقه بندی جانوران جایگاه خاصی دارند و از نظر رده بندی بین پستانداران و خزندگان قرار میگیرند.
تخمین زده میشود که فون پرندگان اقلیم حیاتی پالئارکتیک حدود ۹۵۰ گونه را شامل میشود که ۵۰۰ گونه آن را گنجشک سانان تشکیل میدهند. بخش عمده فون پرندگان ایران مربوط به این اقلیم زیستی میباشد. علیرغم گستردگی مناطق خشک و نیمه خشک حاکم بر کشور تاکنون بیش از ۵۰۰ گونه پرنده در این سرزمین گزارش شده است. براساس آمار ارائه شده از سوی سازمان حفاظت محیط زیست تعداد پرندگان ایران به ۵۰۲ گونه میرسد که در ۲۰ راسته، ۷۹ تیره، ۲۲ جنس و ۷۸ خانواده طبقه بندی شده اند. این تعداد معادل ۶/۵ درصد از پرندگان زیستمند خاورمیانه است.
ج- خزندگان و دوزیستان: خزندگان جانورانی هستند که از یکصد میلیون سال پیش و قبل از ظهور پستانداران در کره زمین وجود داشتند. در منطقه حفاظت شده کبیرکوه گونه های متعددی از خزندگان زیست می نمایند که متاسفانه تاکنون مورد توجه و بررسی های علمی جدی و دراز مدت قرار نگرفتهاند. با توجه به اهمیت و نقش سودمند این گونه ها در تعادل طبیعت و جایگاه خاص آنها در زنجیرههای غذایی و رابطه اکولوژیکی موثری که خزندگان با سایر موجودات نظیر جوندگان دارند و از عوامل کنترل کننده طغیان جمعیت آنها بشمار می روند.
فهرست خزندگان شناسایی شده در منطقه حفاظت شده کبیرکوه که مربوط به مارهای منطقه می باشد عبارتند از: افعی یاگرزه مار، مار جعفری، تیر مار، یله مار، کورمار، مار آتشی، قمچه مار، مار پلنگی، مار قیطانی و مار کوتوله
