اگر می خواهید قدیمی ترین سازه های آبی جهان را ببینید و از تلفیق کار بشر و طبیعت لذت ببرید سری به دزفول بزنید.آسیاب های آبی دزفول، مجموعه‌ای از سازه‌های آبی در بستر رودخانه دز است که در گذشته به‌عنوان بند و آسیاب کاربرد داشته است.
آسیاب های آبی دزفول با یک هزار و700 سال قدمت به عنوان قدیمی ترین سازه آبی جهان هستند که رومن گیرشمن نیز در کتاب “هنر انسان” این سیستم را قدیمی‌ترین سیستم آبیاری جهان در دوره باستان معرفی کرده و قدمت آن را در حدود ۱۴۰۰ تا ۱۵۰۰ سال عنوان می‌کند.
نخستین آسیاب آبی دزفول در دوره ساسانی بنا شده که استفاده از آن ها برای آرد کردن گندم در دوران قاجاریه و پهلوی نیز استمرار داشته و رونق بخش اقتصاد این شهر بوده است.
تعداد این آسیاب ها بین 50 تا 60 حلقه و دارای مالکیت خصوصی بوده و به آسیابان به اصطلاح محلی لُوینه می‌گفتند.
پایه آسیاب‌ها از ملات گچ، خاکستر و آجرها در سه ردیف ساخته شده‌اند و در قسمت‌هایی از سنگ ساخته می‌شود.
دیوارها نیز از آجر و سنگ قلوه رودخانه و ملات ساروج که نوعی آهک بندی بوده پوشیده شده است.
نحوه کنارهم قرارگیری آسیاب‌ها به شکلی است که در گذشته حالت سد مانند داشته تا آب را به جای مورد نظرهدایت کنند.این سیستم، سیستم پیشرفته ساسانی بوده است که قسمت اول رودخانه را قطع می‌کند.
این سازه‌ها پل بند یا دَمبِرِج نام دارند. ارتفاع درون اتاقک این آسیاب‌ها تا کف رودخانه حدود چهار متر است و حالت تقارن دارند.
گفتنی است، شکل معماری آسیاب‌ها برگرفته از سبک معماری بومی دزفول بوده و به صورت یک مجموعه به هم پیوسته ساخته شده و به هم مربط هستند.
برخی از این آسیاب ها زیر پل قدیم ،برخی زیر پل جدید، و برخی در محدوده \’علی کله\’ دزفول واقع اند که به دلیل طغیان رودخانه و قرار گرفتن در مسیر جاده ساحلی برخی از آنها تخریب شد به گونه ای که هم اکنون تنها حدود 20 حلقه از این آسیاب ها باقی مانده است.
آسیاب‌های آبی دزفول در بخش‌های مختلف رودخانه دز قرار دارند.بخشی از آنها به فاصله حدود ۸۰۰ متر از سد تنظیمی (دزفول) و در جنوب تفریحگاه ساحلی دز، بخشی در زیر پل جدید (دوم) دزفول و بخشی دیگر نیز در کنار پل قدیم این شهرستان ساخته شده‌اند.
درون آسیاب‌ها سنگ ۲ تکه قسمت پایین ثابت بوده و براثر نیروی آب رودخانه چرخ بالایی به چرخش در می آمد.
هر آسیاب پنج نفر کارگر داشته که مسئولیت‌های مختلفی ر اداشته اند از جمله: مسئول گندم آوردن با قاطر، مسئول آوردن گندم‌ها تا سنگ آسیاب، مسئول سنگ آسیاب و مسئول جمع‌آوری آرد و یک نفر نیز شب‌ها مسئول آسیاب بوده است.
در گذشته در فصولی که میزان حجم آب رودخانه کم می‌شد برای بالا آمدن سطح آب و نیز انحراف آب به سمت آسیاب‌ها از سبدهای حصیری که درون آنها را از سنگ پر می‌کردند و روی هم قرار می‌گرفته استفاده می‌شده است که در مجموع تشکیل یک بند انحرافی را می‌دادند و در اصطلاح محلی به آن چوسله گفته می‌شد. آسیاب‌ها با نمای کشتی مانند ساخته شده‌اند؛ این نوع معماری برای تنظیم فشار آب و یا تشدید آن بوده است.
هم‌چنین در وسط رودخانه بر یکی از دهانه‌ها آثار طاق عظیمی است که شبیه ایوان‌های ساسانی بوده و با توجه به علاقه شاهان ساسانی می‌توان آن را باقیمانده جایگاه سردار و یا محتشمی در گذشته در نظر گرفت.
قرارگیری موزه آب دزفول (مجموعه آسیاب ها) در بستر رودخانه دز، و در مجاورت جاده ساحلی و پارک ساحلی رعنا، و پل قدیم دزفول، این مجموعه را به یکی از جاذبه های گردشگری دزفول تبدیل کرده است.
مجموعه آسیاب های آبی دزفول با شماره 3984 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
