سفری متفاوت، تلخ، اما عبرت آموز به قلب تاریخ ایران در یکی از شلوغ‌ترین مناطق تهران. موزه عبرت با معماری بسیار عجیب و غریبش در سال ۱۳۱۱ و توسط آلمانها در تهران تاسیس شد و اولین زندان مجهز ایران بود. موزه عبرت در دستان ساواک و شهربانی بود تا گذرزمان را بر زندانیان هرچه می‌توانستند تلخ‌تر کنند.بازدید از این موزه که به گردشگری سیاه شناخته میشود، تلخ، اما خالی از لطف نیست.
موزه عبرت تهران از جاهای دیدنی تهران، در تاریخی‌ترین منطقه تهران در کنار سایر نقاط گردشگری یعنی میدان امام خمینی قرار دارد. موزه‌ی عبرت یک زندان موزه است که در گذشته محل نگهداری و البته شکنجه‌ی زندانیان سیاسی ایران بوده است. موزه‌ی عبرت را مقصد گردشگری سیاه ایران می‌نامند، چرا که در آن قرار نیست خوش بگذرانید، بلکه برعکس. در چنین مکانهایی قرار است با حقایق تلخی روبرو شوید که حتما ناراحتتان خواهد کرد.
تاریخچه
در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی به دستور رضا خان بنای ساختمانی به منظور نگهداری زندانیان عادی با نام توقیفخانه با طراحی و نظارت آلمانها آغاز شد و در سال ۱۳۱۶ این بنا آماده بهره برداری شد.این ساختمان از ابتدای ساخت دارای چندین لایه حفاظتی بود كه عملا امكان فرار را برای زندانیان غیر ممكن می ساخت و تا پایان نیز هیچ موردی از فرار از این زندان گزارش نشد. در آن زمان سیستم امنیتی _ اطلاعاتی به معنی جمع‌آوری خبر از كشور هدف، وجود نداشت و رضا خان همه اطلاعات را از اداره تامینات كه بعدا به شهربانی تغییر نام داد، كسب می كرد و راه دیگر كسب اطلاعات نیز سفارتخانه های ایران در كشورهای مختلف بود. اما در همان زمان نیز سركوب مخلفان رژیم در داخل جریان داشت و از معروفترین جهره های آن زمان كه در این زمینه با رژیم همكاری داشت پزشك احمدی بود كه با تزریق آمپول هوا و آمپولهای سمی مخالفان و منتقدان حكومت را به قتل می‌رساند.
بعد از سال ۱۳۲۰ و روی كار آمدن محمد رضا پهلوی تغییراتی در زمینه مقابله با مخالفان حكومت به وجود آمد كه سیستمهای پیشرفته و روز، جای سیستم سنتی را بگیرد. وی در اواخر دهه ۲۰ سیستمی به شكل پلیس مخفی به وجود آورد كه نام آن “كوك” بود. پس از كودتای ۲۸ مرداد آمریكاییها تصمیم گرفتند ایران را به عنوان پایگاه منطقه ای خود درآورند و به این ترتیب طرح تاسیس ساواك در سال ۱۳۳۵ توسط ۱۰ تن از مستشاران نظامی آمریكا ارائه شد و به تصویب مجلس وقت نیز رسید و در نهایت در سال ۱۳۳۶ ساواك با یك صفحه قانون و یك دنیا اختیارات شكل گرفت. نخست قرار شد اعضای ساواك تحت تعلیم سرویسهای اطلاعاتی آمریكا و انگلیس قرار گیرند و سپس این كار به ماموران اطلاعاتی اسرائیل سپرده شود.در همان ایام به توصیه شاپور جی(نماینده انگلیسی ها در ایران)كه نزد ملكه انگلیس نیز از نفوذ بالایی برخوردار بود مقرر شد ارتشبد فردوست برای فراگیری آموزشهای لازم به انگلستان سفر كند كه همینطور شد و وی پس از بازگشت از انگلستان دفتر ویژه اطلاعات را تاسیس كرد كه در این دفتر روزانه ۵۰۰ الی ۶۰۰ صفحه گزارش و اطلاعات، مجموعا در ۱۰ صفحه خلاصه می‌شد و به اطلاع شاه می رسید.نكته جالب اینكه طبق توافقات به عمل آمده دو نسخه از این اطلاعات نیز می بایست به سفارت آمریكا و انگلیس در تهران فرستاده می‌شد و این به مفهوم منفعل بودن شاه در برابر تصمیمات كشورهای یاد شده است و اینكه شاه دارای كمترین اختیارات بوده است. از سال ۴۱ و ۴۲ به بعد مستشاران اسرائیلی در هدایت و تعلیم ماموران ساواك فعال می شوند. این در پی اوج‌گیری مبارزات مردم و گروه ها و در راس آنها موضعگیریهای امام خمینی علیه رژیم صورت می گیرد. در سال ۱۳۵۰ هجری شمسی با فزونی یافتن مبارزات مردمی علیه رژیم پهلوی و عدم هماهنگی نیروهای مختلف نظامی _ امنیتی در سركوب مبارزان كه اغلب ناشی از پیشی گرفتن این نیروها از یكدیگر برای خوش خدمتی به دستگاه حاكمه بود، رژیم تصمیم گرفت تشكیلات جدیدی را به منظور شناسایی، بازداشت و شكنجه و قتل مخالفانش پایه ریزی كند و به این ترتیب در سال ۱۳۳۶ نطفه” كمیته مشترك ضد خرابكاری” مركب از نیروهای ساواك، شهربانی،ژاندارمری و ارتش بسته شد و ساختمان زندان موقت شهربانی واقع در نزدیكی میدان توپخانه كه همان توقیفخانه زمان رضا خان و بعدها نظمیه و زندان موقت شهربانی بود به این كمیته اختصاص داده‌شد. اوایل كار در كمیته مشترك ضد خرابكاری ۳۷۵ پست سازمانی تعریف شده بود كه بعدها به ۵۶۴ پست رسید این كمیته در استانها نیز شعبه هایی داشت كه تحت نظر مركز فعالیت می كردند.
این در حالی بود كه پیش از آن سازمان امنیتی شاه(ساواك) در سال ۱۳۳۵ تحت تعلیم نیروهای امنیتی سیا و موساد(سازمانهای جاسوسی و اطلاعاتی آمریكا و اسرائیل) شكل گرفته بود و با صرف هزینه های گزاف بیش از آنكه حافظ امنیت و استقلال كشور باشد، تشكیلاتی شده‌بود منحصر به سركوبی مبارزانی كه هدف و تلاش آنان كسب استقلال، آزادی و برپایی حكومتی عدالتخواه متكی بر مردم بود.
به گفته مدیر موزه عبرت كه اینك در همان محل زندان كمیته مشترك ضد خرابكاری دایر شده است، این زندان با مساحت حدود شش هزارمتر مربع در سه طبقه بنا شده است. حسن پور می گوید زندان كمیته مشترك دارای چهار بند انفرادی بوده با ۸۶ سلول یك و نیم در دو و نیم متری و دو بند عمومی با ۱۸ سلول كه بزرگترین آنها ۳۰ متر مربع بوده و ۳۰ زندانی را در خود جای می داده‌است. وی می افزاید ظرفیت كل بازداشتگاه حداكثر ۲۰۰ زندانی بوده كه گاه در آن تا ۸۰۰ زندانی نیز نگهداری می شده است. این ساختمان از آنجایی كه از ابتدا با هدف بازداشتگاه ساخته شده بود طوری طراحی شده بود كه كمترین صدایی از داخل آن به خارج نفوذ نكند.اما كدام دیوار و حصار و بند است كه در سراسر تاریخ توانسته باشد فریاد آزادیخواهان و مبارزان راه حق و حقیقت را در خویش محصور كند؟ از دیگر خصوصیات این زندان آن بود كه در زمستانها سرد و در تابستانها فوق العاده گرم می شد. بازداشتگاه كمیته مشترك ضد خرابكاری در طول عمر كوتاه خود یعنی از زمان تشكیل تا پیروزی انقلاب اسلامی تعداد ۱۰هزار نفر را در خود محبوس كرده بود.این را راهنمای موزه می گوید. قدرت الله سنجری كه خود در سال ۱۳۵۲ در بازداشتگاه اسیر بوده، می‌افزاید:در این بازداشتگاه ۷۹ نوع شكنجه اعمال می‌شده است. وقتی از وی می پرسم كه خود تحت چه شكنجه هایی قرار گرفته ؟ با نوعی حالت افتادگی و فروتنی می‌گوید:«هیچی آقا، من فقط چند تا سیلی خورده‌ام.اما در همان دوره شكنجه هایی كه در اینجا اعمال می شد بسیار شبیه شكنجه هایی بود كه هم اینك در زندانهایی نظیر “ابوغریب” و “گوانتانامو” توسط امریكایی‌ها بر روی زندانیان اعمال میشود. در داخل سلول انفرادی شهید رجایی هستیم ،تاریك و نمور، با وجود گرمای تابستان احساس می كنی همه چیز در حال انجماد است.می خواهم شكل زیستن در این سلول را مطابق با نیازهای طبیعی آدمی برای حیات، به نوعی در ذهنم مجسم كنم كه می‌شنوم راهنما می گوید: روحش شاد وقتی شهید رجایی در این زندان بود علاوه بر شكنجه های وحشیانه‌ای كه باید تحمل می كرد، روزی پنجاه ضربه هم سهیمه شلاق داشت». منظور او از شلاق كابلهای ضخیم برق بود كه بعدا در ادامه بازدید از موزه مشاهده كردم. علاوه بر شهید رجایی بسیاری از مسئولان و مدیران امروز كشور نیز جزء زندانیان بوده‌اند این را عكسهای شماره دار نصب شده بر روی دیوارهای یكی از بندهای زندان گواهی می‌دهد.
شهدای والا مقامی همچون، مصطفی خمینی، بهشتی، مطهری، اشرفی اصفهانی، قاضی طباطبایی، قدوسی ، غفاری ، سعیدی، شهید اندرزگو و مرحوم طالقانی از جمله چهره های شاخصی بوده‌اند كه طعم تلخ زندان كمیته مشترك را چشیده‌اند. رهبر فرزانه انقلاب و بسیاری از مسئولان و دست اندر كاران امروز اداره امور كشور نیز برای مدتی زیر دست شكنجه گران زندان كمیته مشترك شكنجه شده‌اند.
برای دیدن این موزه باید راهی میدان امام خمینی، خیابان یارجانی در تهران شوید. ساختمانی دایرهای شکل در سه طبقه میزبان شماست، با سلولهایی بیشمار و راهروهای پیچ در پیچ که همگی آنها به محوطه اصلی منتهی میشوند.
بخشهای مختلف دیگری همچون سلولهای عمومی و انفرادی، شکنجهگاهها، محل ملاقات زندانیان، و اتاق نگهداری البسه از مهم‌ترین قسمتهای این مخوفترین شکنجه‌گاه تاریخ معاصر ایران است.
در میان انواع گوناگون گردشگری، گردشگری تاریک یا تلخ به بازید از مکانهایی تاریخی گفته میشود که با مرگ و تراژدی رابطه دارند و حس ترس، هیجان و یا کنجکاوی یک گردشگر را بر میانگیزند. بازدید از این موزه عجیب به عنوان یکی از نمونه های گردشگری تاریک میتواند گوشهای از رویدادهای تلخ تاریخ معاصر را برای گردشگرانی که میخواهند نوع متفاوتی از گردشگری را تجربه کنند، به نمایش بگذارد.
نکات بازدید از موزه عبرت
دقت کنید که بازدید از این موزه برای افرادی که از لحاظ روحی حساس هستند و کودکان اصلا توصیه نمی‌شود.
همچنین به علت وجود پلکان متاسفانه افراد سالخورده، کم توان و ناتوان نیز امکان بازدید از موزه عبرت را نخواهند داشت.
این موزه در نیمه‌ی اول سال از ساعت ۹ صبح تا ۵ عصر و در نیمه دوم از ساعت ۹ صبح تا ۴ عصر پذیرای بازدیدکنندگان است.
