عالی قاپو یکی از شاهکارهای معماری و از زیباترین جاذبه های گردشگری اصفهان است.کاخ عالی قاپو در ضلع غربی میدان نقش جهان و روبهروی مسجد شیخ لطفالله واقع است. ساخت این کاخ طی ۵ مرحله معماری و در زمان جانشینان شاه عباس اول بخصوص شاه عباس دوم و شاه سلیمان در ۷۰ تا ۱۰۰ سال انجام شد. به دلیل وجود کتیبهای به خط نستعلیق در زمان شاه سلطان حسین آخرین پادشاه صفوی، تزیینات طبقه سوم اضافه و مرمت شده است.
دلیل نامگذاری
قاپو یا قاپی در زبان ترکی به معنی در، درگاه و ورودی است و آلا به معنی رنگ قهوه ای روشن میباشد. برای هضم بهتر این ادعا ما در ایران ماهی بنام قزل آلا داریم که قزل در ترکی به معنی طلا و آلا به معنی رنگ قهوه ای روشن میباشد. درمنطقه آق قلا (نام اصلی آق قالا در ترکی به معنی قلعه سفید میباشد) نیز یک رود بنام آلا چای نیز موجود میباشد که خوشبختانه نام اولیه خود را نیز حفظ نمودهاست.از منابع معتبری که در صحت نام آلا قاپو میتوان به آن رجوع نمود کتاب خلسه اعتماد السلطنه صفحه ۲۲۹ و همچنین سفرنامه خراسان ناصر الدین شاه صفحه ۹۸ و سفرنامه سوم فرنگ ناصر الدین شاه صفحه ۴۸ که با قطعیت نام آلا قاپو در آن ذکر شدهاست .
ساختمان کاخ
اصل بنا در دوره شاه عباس اول احداث شده و در دوره جانشينان او الحاقات و تعميراتی در آن انجام شده است. ساختمان دارای شش طبقه است که هر طبقه تزئينات مخصوصی دارد. اگر چه اين قصر در دوره های بعد از صفويه لطمات فراوان ديده است، هنوز نيز شاهکارهائی از تزئينات و نقاشی های عصر صفويه در آن، بينندگان را به تحسين وا می دارد.
عالي قاپـو مرکب از دو کلمه «عالی» و «قاپو» است که با هم به معنای «سردر بلند» يا «درگاه بلند» هستند. از اين سر در بلند که تماماً با سنگ سماق ساخته شده به قصر وارد می شويم و به وسيله پلکانی که در دو طرف تعبيه شده اند به طبقات فوقانی می رسيم.
در طبقه همکف دو تالار وجود دارد که در آن روزگار به امور اداری و ديوانی اختصاص داشت و صدرخانه يا کشيک خانه ناميده می شدند.
در طبقه سوم، ايوان بزرگی است که بر ۱۸ ستون بلند و رفيع و استوار است. اين ستون ها در آن زمان پوشيده از آئينه بوده و سقفی با صفحات بزرگ که با نقاشی ها و آلت های چوبی تزئين شده بودند بر فراز آن قرار گرفته است. در وسط اين ايوان حوض زيبائی از مرمر و مس وجود دارد که قرينه آن در تزئينات زير سقف انعکاس يافته است.
اين تالار از الحاقات کاخ است که در دوران جانشينان شاه عباس اول بنا شده است. در پشت اين ايوان تالار بزرگی است با اتاق ها و طاق های بسيار که نقاشی های زيبائی بر ديوارهای آن مشاهده می شود.
از ايوان کوچکی که پشت اين تالار است گنبد زيبا و ساده توحيد خانه نمايان است. در دوران صفويه در شب های جمعه گنبد محل تجمع صوفيان و دراويش بود. سالنی که اين گنبد بر فراز آن استوار است و اتاق های اطراف آن در حال حاضر به کلاس های درس دانشگاه پرديس اصفهان اختصاص دارد. اکثر جهانگردان و سياحان خارجی و همچنين نمايندگان کشورهای مختلف اين تالار را به منزله جايگاهی دانسته اند که از آن مسابقات مختلف و بازي های معمول آن عصر مثل چوگان بازی و غيره را تماشا می کرده اند. طبقات بعدی هر کدام شامل يک سالن بزرگ در وسط و چندين اتاق کوچک در اطراف هستند.
ويژگی خاص كاخ
آنچه عالی قاپو را در عداد آثار باشکوه و بسيار نفيس قرار داده است علاوه بر مينياتورهای کار هنرمند معروف عصر صفوی رضا عباسی، گچبری های آخرين طبقه است که تالار آن به «اتاق موسيقی» يا «اتاق صوت» نيز معروف است. در اين قسمت از کاخ شکل انواع جام و صراحی در ديوار تعبيه شده است. ساختن و پرداختن اين اشکال به غير از نمايش زيبائی و خلاقيت و ابتکار هنرمندان گچکار برای اين بوده است که انعکاسات حاصله از نغمه های نوازندگان و اساتيد موسيقی به وسيله اين اشکال مجوف گرفته شود و صداها طبيعی و بدون انعکاس به گوش برسند.
تالار موسیقی
یکی دیگراز زیباترین فضاهای موجود در این کاخ، تالار موسیقی با گچبریهایی زیبا در طبقه ششم است. وسعت بخش مرکزی تالار موسیقی که به شکل چلیپا طراحی شده، حدود ۶۳ مترمربع است.
این فضای دلنشین دارای ظرافت هنری خاصی است و فضاهای مجوف در داخل مقرنسها به اشکالی گوناگون شامل ظروف مختلف به شکل نیمرخ ، از گچ ساخته شدهاند ، علاوه بر جنبه تزئینی، نقش اکوستیکی نیز ایفامی کند که «فرد ریچاردز» ، نقاش معروف، درباره تزئینات گچبری این اتاق مینویسد: «… این تورفتگیها مانند قطعات مختلف پازل با تناسب خاصی کنار یکدیگر قرار گرفتهاند»
درب های ورودی
این کاخ دارای پنج در ورودی بوده است که مهمترین آنها به نام عالیقاپو، مشرف به میدان امام است و سایر درها عبارت بودند از: در چهار حوض در قسمت شمال، در شاهی مشرف به دروازه شهر (معروف به دروازه دولت) در مغرب، در حرمسرا و در جبهخانه که موسوم به در مطبخ بوده است.
شاردن در مورد عالیقاپو مینویسد: «این کاخ، بزرگترین کاخی است که میتوان در پایتختی مشاهده کرد. این کاخ به خاطر درب بزرگ رو به میدان آن، به عالیقاپو مشهور بوده و مردم احترام خاصی برای آن قایل بودهاند. اعتقاد و باورهای مردم بر این بوده که درب مزبور از نجف اشرف و از مقبره حضرت علی بن ابیطالب (ع) به اینجا آورده شده، و به همین جهت، به نام عالیقاپو (باب عالی) نیز نامیده شدهاست». در زمان شاه عباس اول، ایرانیان این درب را مقدس میدانستند و هرکس که پای خود را روی آن میگذاشت، مجازات میشد. کسانی که مورد لطف شاه قرار میگرفتند، با تشریفات خاصی مقابل درب قصر آمده و آن را میبوسیدند و با صدای بلند، عظمت و قدرت شاه را از خداوند مسالت میکردند. شخص شاه نیز به جهت احترامی که برای آن قایل بود، هیچگاه از مقابل آن سواره عبور نمیکرد. این درب یکی از مکانهای بستنشینی و تحصن بوده که متحصنین را به غیر از شخص شاه، کس دیگری نمیتوانست از آنجا خارج کند.