در همسایگی روستای بسطام در ارومیه درون شهر قره ضیاالدین قلعه ی بسطام قرار گرفته است. شهر قره ضیاالدین در بخش مرکزی شهرستان چایپاره در استان آذربایجان غربی قرار دارد و قدمت این قلعه ی تاریخی از جاذبه های قره ضیاء الدین، در بسطام به ۸۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی گردد و جز بزرگترین قلعه های تمدن اورارتویی در ایران به شمار می رود.
مطابق با کتیبه ی بدست آمده نیز مشخص شده است که قلعه بسطام در این منطقه به دستور «روسای دوم» که از پادشاهان اورارتویی محسوب می شده در حدود سال های ۶۴۵ قبل از میلاد مسیح نیز ساخته شده است. این قلعه در آن زمان با هدف کنترل مسیرهای تجاری که از طرف شرق دولت ترکیه به شهرهای تبریز، اردبیل و حوزه دریاچه ارومیه رفت و آمد می کردند، احداث شده است. لازم به ذکر است که بگوییم کارشناسان دژ بسطام در ارومیه را سومین منطقه اورارتویی در ایران می دانند.
تمدن اورارتو
شاید تا اینجای مطلب برایتان سوال پیش آمده باشد که اورارتویی چه بوده است، در واقع باید گفت که اورارتو نام تمدنی بوده که در غرب آذربایجان امروزی وجود داشته و در بخش های دیگری نظیر شرق آناتولی و شمال کردستان کنونی و همچنین اطراف دریاچه وان و ارتفاعات ارمنستان نیز وجود داشته است و ساکنان آن جزوی از بخش های نیاکان گرجی و ارمنیان کنونی بوده اند که از حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح تا ۶۰۰ سال پیش از میلاد بر این منطقه حکمرانی داشته اند، این تمدن در واقع مربوط به عصر آهن بوده است. مطابق با نتایجی که از کاوش های باستان شناسان و پژوهشگران این منطقه بدست آمده است اینطور بسیان می شود که قلعه بسطام از سه قسمت پایین قلعه، میان قلعه و بالا قلعه تشکیل شده است، بخش نخست به سربازان و اسب‌ها، بخش دوم معبد و بخش سوم به پادشاه اورارتو اختصاص داشته است. کتیبه کشف شده از قلعه بسطام که به زبان اورارتویی است، جهت مطالعات و بهره برداری محققان در موزه ملی تهران نگهداری می شود.
دژ بسطام هم از معروف ترین و مهمترین مناطق شهر اورارتویی بوده که به شهر روسای نیز شهرت داشته است. این شهر در حدود ۳۲ هکتار مساحت دارد که شامل محوطه های اطراف قلعه هم نیز می شود. این دژ بعد از چیره شدن قوم ماد بر منطقه به صورت متروک و بدون کاربرد باقی ماند. در دوره ی قرون وسطی درست همزمان با دوره مغول، از این قلعه گروه هایی از مسیحیان استفاده کردند و از آثار به جای مانده از آن ها نقش هایی از صلیب بر روی صخره های شهر روسای نیز قابل مشاهده بوده است. آثار دوره اورارتویی بر معماری قلعه شامل ساختمان شرقی، منطقه مسکونی قلعه، آثار پشت دژ و کانال آبرسانی دیده شده است. کاووش های باستان شناسی نشان می دهد این دژ در مدت ۵۰ سال و در ۳ مرحله ساخته شده و دارای معبد، بازار و جایگاه حکومتی، برج، بارو و دروازه و راه های پنهانی خروج ویژه خود بوده است.
دژ بسطام در ارومیه دیوارهای محکمی از سنگ دارد که بر روی صخره های بلند قرار گرفته اند و رو به دشت و دره ای بزرگ نیز ساخته شده اند. این دژ تاریخی دارای سه اشکوب با کارکردهای گوناگون است و جالبه بدانید که اشکوب زرین قلعه یکی از بخش های آن است که دروازه قلعه، مهمان سرا، اصطبل و جایگاه سربازان را شامل می شود. اشکوب میانی نیایشگاهی با اتاق‌های گوناگون است. اشکوب بالایی قلعه که اوج هنر معماری اورارتویی است، دارای سکونتگاه، جایگاه فرماندهی و راه‌های خروجی به بیرون از دژ است.
یک گروه باستان شناسی آلمانی با توجه به تحقیقاتی که در خصوص بنای تاریخی و ارزشمند دژ بسطام در ارومیه بین سال های ۱۹۶۹ – ۱۹۷۸ انجام دادند نیز متوجه شدند که در ناحیه بسطام و همینطور اطراف آن ۴ دژ اورارتویی، یکی در بسطام و ۳ تای دیگر آن در قلعه اوغلو، اوزوب تپه و آشاقی قوریل و همینطور یک کتیبه آسیب دیده و مقادیری قابل توجه از ظرف های سفالی و فلزی را نیز کشف کردند. در شرق قلعه بقایای آبادی قدیمی قرار دارد که در دوره اورارتویی و نیز در قرون وسطی مسکونی بوده و توسط مجرای آب قدیمی مشروب می‌شد. این نهر که از رودخانه منشعب می‌شد، در حال حاضر قابل استفاده نیست. قلعه بسطام را در لبه پرتگاه شمال غربی بنا کرده اند، که گمان می رود این قلعه پاسگاه راهداری بوده که از بسطام در امتداد بستر رود آغ چای به بالا می رفته است.
یکی از بزرگترین محوطه های باستانی اورارتویی منطقه قلعه است که از نظر وسعت در واقع می توان گفت که سومین محوطه ی شناخته شده در جهان است. مطابق با کتیبه ای که از روسای دوم در قلعه بسطام از باقی مانده در دوره سلجوقیان این دژ مجدد مورد استفاده قرار گرفته است. قلعه بسطام در بالای کوهی در کنار روستای بسطام در قره ضیاالدین خوی قرار دارد و با توجه به دیوارهای مستحکم سنگی که دارد و رو به دشت و دره پایین آن اشراف کامل دارد. دیوارهای قلعه از سنگ های بزرگ ساخته شده و به شیوه معماری دوره اورارتویی، پیش آمدگی هایی دارد. قلعه تاریخی بسطام از اهمیت تاریخی زیادی برخوردار بوده که در این راستا پرونده این اثر تاریخی برای ثبت در فهرست آثار جهانی آماده شده است.
