مسجد ملک زوزن جاذبه ای تاریخی در شهرستان خواف

این بنا در ۶۶ کیلومتری جنوب غربی خواف واقع است. مسجد زوزن از جاذبه های خواف، تنها بنای آجری بر جای مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شکوه و عظمت این منطقه است. نام بنا برگرفته از ملک معظم ابوبکر بن علی زوزنی ، بزرگترین حکمران این خطه است و دومین مسجد تاریخ دار دوره خوارزمشاهیان است که به استناد کتیبه موجود در سال ۶۱۵ ه.ق و یک سال پس از آن در حال ساختمان بوده است. ریزه کاری های این بنا به علت یورش مغولان و مرگ قوام الدین ناتمام ماند تا اینکه درزلزله سال ۷۳۷ ه.ق ویران شد.

فهرست نمایش

آنچه از معماری بنا باقی مانده دو ایوان کوچک و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی غربی است که هسته بنای عظیمی بوده که به عنوان مسجد-مدرسه بنیان گردیده و به دلیل حملات سپاهیان مغول در ۶۱۷ ه.ق کار بنای آن نیمه تمام رها شده است.
نمای ایوان شرقی دارای کتیبه خط کوفی و تزیینات آجر کاری با تلفیقی از کاشی فیرزه ای رنگ مزین به نقوش هندسی و دو ستون نمای تزیینی است. نمای ایوان غربی نیز آراسته به محرابی ساده و عناصر تزیینی ارزشمند نظیر آجر کاری و تلفیق آن با کاشی کاری، کتیبه های خط کوفی و نسخ، نقوش هندسی و گیاهی است.

قامت استوار این بنا در دو ایوان رو در رو و با فاصله ۴۵ متر از یکدگر واقع شده است سقف این ایوانها دستخوش حوادث طبیعی گردیده و دیواره های بجا مانده از آن حدود ۲۰ متر ارتفاع دارد.
عظمت و شکوه مسجد زوزن نه در این دشت خشک، بلکه در سطح استان خراسان بی نظیر است. به حق هم در عظمت و قدمت این بنا و نوع معماری آن جذبه ای است که هر بیننده و اهل پژوهش و تحقیقی را به خود فرا خوانده، تا بر پیکره پیر حوادث دیده اش نظاره کنند و بر هنر و ذوق و سلیقه سازندگانش آفرین گویند.

نوع معماری و ساخت مسجد ملک زوزن باعث شد که سه نظریه درباره این بنا مطرح شود: به عقیده آندره گدار این بنا مسجد بوده، وجود کتیبه هایی با آیات قرآنی که نمای ایوان غربی به آن مزین شده است (سوره مومنون) بر لزوم خضوع و خشوع مومنان هنگام نماز تاکید می نماید، این خود موید نظریه گدار است، همچنین گدار وجود محراب در ایوان غربی و اظهارات ساکنین محل را دلیل دیگری بر مسجد بودن بنا می داند. از سوی دیگر برخی محققان مثل بلر معتقد هستند که این بنا یک مدرسه است و دلیل اثبات نظریه خود را وجود کتیبه ای در ایوان غربی و مقایسه آن با متن کتیبه های چهار مدرسه در کشور سوریه می دانند، اما شهریار عدل که تحقیقات زیادی را در این بنا انجام داده است هم نظریه بلر و هم نظریه گدار را قبول دارد. او معتقد است که زوزن شهری کم جمعیت اما مردمانی دانشمند و عالم داشته، بنابر این بنایی به این بزرگی نمی تواند فقط برای نماز و مراسم مذهبی کاربرد داشته باشد. یعنی در عین حال که مکان عبادت بوده ، مکان فراگیری علم و دانش نیز بوده است. از اینرو معتقد است که بنای مذکور احتمالا مسجد- مدرسه بوده است. همچنین محقق هنرهای اسلامی از کشور ایتالیا آجرکاری مسجد ملک زوزن خواف را زیباترین آجرکاری جهان میداند و معتقد است که بقایای به جای مانده از کتیبه های آجری موجود در این مسجد و همچنین محراب زیبایی که در مجاورت مسجد ملک قرار دارد از زیباترین آثار دوره سلجوقیان است.

از نمونه های مشابه این هنر معماری ایران زمین میتوان مسجد جامع فریومد واقع در استان سمنان را نام برد.

مکانهای تاریخی نزدیک مسجد

در فاصله حدود صد متری مسجد، تپه نسبتا بزرگی به ارتفاع حدود پنجاه متر وجود دارد. این محوطه احتمالا کاخ اداری بوده است و حدود سه یا چهار طبقه داشته است. ((حمدالله مستوفی)) در ((نزهه القلوب)) از آن به عنوان ((کاخ عالی)) یاد کرده و به احتمال قوی تنها کاخ عالی دیار خراسان بوده است.