حکیم ابوالفتح عمرابن خیام نیشابوری منجم، ریاضیدان، دانشمند و متفکر بزرگ، در اوایل قرن پنجم هجری تولد یافت و در زمان سلطان سنجر، پسر ملکشاه را که به بیماری آبله دچار بود، درمان کرد. اگرچه مقام علمی خیام خیلی بالاتر از مقام ادبی او در نظر گرفته می‌شود، اما شهرت وی بیشتر به‌واسطه وجود رباعیات حکیمانه او است.
آرامگاه خیام از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهرستان نیشابور است. نیشابور در روزگاران کهن، یکی از مهم‌ترین شهرهای ایران و موطن بسیاری از بزرگان علم، فرهنگ و هنر بوده است و امروزه میزبان گردشگرانی است که به دیدار آثار به جامانده از آن دوران می‌روند. حکیم عمرخیام از دانشمندان و شاعران مطرح قرن پنجم هجری است. وی از جایگاه علمی بالایی در میان دانشمندان برخوردار بوده است. با این وجود رباعیات خیام نقش برجسته‌ای در شهرت او داشته است.
از زمان مرگ خیام تا اوایل قرن چهاردهم هجری شمسی بنای خاصی به عنوان آرامگاه او ساخته نشد. تا این که در این زمان پیشنهاد ساخت مقبره‌ای در خور این دانشمند و شاعر ارائه شد و انجمن آثار ملی مسئولیت آن را بر عهده گرفت. استاد هوشنگ سیحون، معمار برجسته‌ی ایرانی، به عنوان طراح این بنا انتخاب شد. در نهایت در سال ۱۳۴۱ ساخت آرامگاه به پایان رسید و در فروردین سال ۱۳۴۲ به صورت رسمی افتتاح شد.
این بنا که شامل دو ایوان بالا و پایین بود و دیوار سنگی و کوتاهی داشت، بر روی یک سکوی چهارگوش سنگی و در فاصله‌ی ۳ یا ۴ متریِ دیوار بقعه ساخته شد. در کنار آرامگاه نیز یک ستون سنگی با شعری از ملک‌الشعرای بهار که به خط نستعلیق نوشته شده بود، دیده می‌شد. این بنای قدیمی در حال حاضر در میدان خیام نیشابور، روبروی دبیرستان خیام قرار دارد.
معماری آرامگاه خیام
آرامگاه خیام در باغ بسیار بزرگ و زیبایی ساخته شده که مساحت این باغ ۲۰ هزار متر مربع است.مهندس هوشنگ سیحون، در طراحی هر بخش از بنا، نشانه‌هایی از علوم مختلفی که خیام در آن‌ها تبحر داشت را قرار داد تا آرامگاه این عالم بزرگ، نمادی از شخصیت و اندیشه‌های او باشد. در این سازه، هر دو سبک معماری قدیمی و مدرن ایرانی به چشم می‌خورد. از سبک معماری سلجوقیان نیز در بخش‌هایی از بنا استفاده شده است.
نمای کلی آرامگاه به شکل یک چادر یا خیمه است که با الهام از معنای نام خیام (به معنای خیمه دوز)، به این صورت طراحی و ساخته شد. ارتفاع این بنا ۲۲ متر است و طولی برابر با ۱۸ متر دارد.
استفاده از عناصر ریاضیاتی، هندسی و نجوم در طراحی بنا
با توجه به اهمیت عدد ۱۰ در ریاضی، به عنوان اولین عدد دو رقمی، تعداد پایه‌های این مقبره ۱۰ عدد در نظر گرفته شد. به این صورت که دایره‌ای که بنا بر روی آن احداث گردیده به ده بخش تقسیم و هر پایه از مقبره در یکی از این بخش‌ها قرار داده شد. از هر کدام از این پایه‌ها، دو تیغه به صورت مورب و مارپیچ بالا رفته است که به تیغه‌های دیگر برخورد می‌کنند. با دنبال کردن هر یک از تیغه‌ها، مشاهده می‌کنیم که از روبرو، روی پایه‌ی مقابل خود پایین می‌آیند. طراحی این تیغه‌ها و شکل برخوردشان بر اساس یک فرمول ریاضی و اصول ریاضیاتی و مثلثاتی خیّامی انجام گرفته که شکل بسیار پیچیده‌ای در سطح سازه ایجاد کرده است.
در سقف سازه ستاره‌هایی تو در تو که در مرکز آن‌ها یک ستاره‌ی ۵ پر قرار دارد، دیده می‌شود که از برخورد تیغه‌ها به وجود آمده‌اند.
در مجاورت آرامگاه خیّام، فرورفتگی‌هایی به شکل ۷ خیمه‌ی سنگی ساخته شده و در زیر هر یک از آن‌ها یک حوض زیبا با کاشی‌های فیروزه‌ای قرار گرفته است که بخشی از یک ستاره را به تصویر می‌کشد. عدد ۷ در اینجا اشاره به مفاهیمی همچون هفت آسمان، هفت فلک و هفت تپه دارد. استفاده از این عناصرِ ریاضیاتی، هندسی و ستاره‌شناسی در ساخت آرامگاه، اشاره‌ای به ریاضیدان و منجم بودن خیام است.
به کار بردن عناصر ادبی و شاعرانه در بنا
از تلاقی تیغه‌ها، ۱۰ بخش لوزی شکل نیز به وجود آمده است. بخشِ بیرونی این لوزی‌ها با کاشی‌هایی که ۲۰ رباعی از خیام با خط تعلیق(تعلیق یا ترسل: اولین شیوه‌ی خوشنویسی برای خط فارسی، که مخصوص ایرانیان ابداع شد) شکسته بر روی آن نوشته شده، تزئین شده است. این اشعار به خط مرتضی عبدالرسولی و با انتخاب جلال‌الدین همایی بر روی کاشی‌ها حک شد و در سال ۱۳۳۹ هجری شمسی با نظارت مهندس سیحون به آرامگاه اضافه گردید. آرامگاه خیام اولین بنای معماری در ایران است که در تزئینات آن از خط تعلیق شکسته استفاده شد. سطحِ داخلی لوزی‌ها نیز با کاشی‌های معرق زیبایی که طرح و نقش‌هایی از برگ و گل و پیچک دارند؛ پوشیده شده است. این بخش از بنا نیز اشاره به جنبه‌ی شاعرانه و ادیبانه‌ی شخصیت خیام دارد.
مصالح به کار رفته در ساخت آرامگاه خیّام
بدنه‌ی بنای آرامگاه از بتن ساخته شده که این بدنه‌ی بتنی، هسته و اسکلت فلزی سازه را در خود جای داده است. کرسی و پله‌ها از جنس سنگ گرانیت است و در ساخت دیوارهایِ خیمه مانندِ کنار حوض‌ها، از سنگ تراورتن- گونه‌ای از سنگ آهک متخلخل در رده‌ی سنگ‌های رسوبی و تزئینی- استفاده شد. سنگ قبر نیز از نوعِ سنگِ سیاه مشهد است.
نحوه‌ی قرارگیری آرامگاه در باغ
اطراف آرامگاه خیام مملو از درختانِ همیشه سبزِ کاج است. در کتاب چهار مقاله‌ی نظامی عروضی، گفته‌ای از خیام وجود دارد مبنی بر این‌که می‌خواهد مزارش در جایی قرار گیرد که در فصل بهار پوشیده از گل و شکوفه شود. با توجه به این مسأله مهندس سیحون ، مکانی را برای ساخت آرامگاه انتخاب کرد که ۳ متر پایین‌تر از درختان زردآلوی باغ قرار دارد. این ویژگی باعث می‌شود که در فصل بهار، شکوفه‌های زردآلو روی آرامگاه خیام بریزد و بدین ترتیب به آرزوی این مرد بزرگ جامه‌ی عمل پوشانده شود.
آرامگاه حکیم عمر خیام در سال ۱۳۵۴ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۱۱۷۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
موزه تخصصی خیام نیز در نزدیکی آرامگاه عمر خیام در نیشابور قرار دارد. در سال ۱۳۷۶ ساخته و در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۷۹ بازگشایی شد و مالکیت آن دولتی است. زمینه اصلی فعالیت تخصصی این موزه ابزار و ادوات مربوط علم نجوم است. تندیس حکیم عمر خیام نیشابوری در محوطه این موزه قرار دارد. موزه خیام شامل چهار بخش است:
بخش اول: آثار مربوط به نجوم، شامل ابزارآلات رصد و ستاره شناسی، اسطرلاب، انواع قطب نماها و صور فلکی
بخش دوم: ظروف مفرغی و فلزی معاصر با خیام از قرن پنجم تا هفتم هجری
بخش سوم: شامل ظروف سفالین لعابدار مربوط به قرون سوم تا هفتم هجری قمری
بخش چهارم: شامل نسخ خطی، نسخ خطی نجوم و تابلوهای مربوط به حکیم عمر خیام
امکانات
در این مجموعه امکاناتی همچون سوپرمارکت، سفره‌خانه‌های سنتی و کافه رستوران وجود دارد که می‌توانید در کنار بازدید از آرامگاه، نوشیدنی‌ها و خوراکی‌های مورد نیاز خود را تهیه کنید یا در رستوران آن غذا صرف کنید. برای خرید سوغات نیز می‌توانید از بازارچه‌های سنتی آن دیدن کنید.
جاذبه های نزدیک
آرامگاه عطار و مقبره‌ی کمال الملک نیز در فاصله‌ی نزدیکی از آرامگاه خیام واقع شده‌اند.
