چشمه گیلاس، در فاصله‌‌ی حدود ۵۰ کیلومتری از بخش شمالی شهر مشهد، در ۲۵ کیلومتری از «چناران» و در روستایی به نام روستای چشمه گیلاس، قرار دارد که امروزه به عنوان یکی از نواحی تماشایی و باصفا در «جلگه توس»، به‌شمار می‌رود.
این چشمه‌ی تاریخی از جاذبه های گردشگری چناران، بیش از هزار متر از سطح دریا ارتفاع دارد و برخوردار از عمقی بین ۴ تا ۵ متر است. میزان آب‌دهی آن نیز ۲۳۰ لیتر در ثانیه است و کارشناسان آن را در گروه چشمه‌های کارستی (آهکی)، قرار داده است. همچنین این چشمه در پیرامون خود حوضچه و دریاچه‌های کوچکی را ایجاد کرده است و فضای اطراف آن به دلیل بهره‌مندی از آب‌وهوایی خنک، باصفا و پاک به مکانی محبوب و دوست‌داشتنی برای دوستداران طبیعت و گردشگران در ایام سال به‌ویژه در تابستان است.
تاریخچه چشمه گیلاس
در دوره های مختلف تاریخ، این چشمه را با دیوار و حصار، محصور کردند. تا اینکه در دوره تیموریان، امیر علیشیر نوایی، آب این چشمه را تا شهر مشهد جاری نمود، به صورتی که آب این چشمه از میان خیابان های شهر مشهد جاری و از میان صحن عتیق بارگاه مطهر امام رضا (ع) عبور می کرد. این اقدام ارزشمند در سال های ۱۰۱۶ تا ۱۰۲۳ هجری قمری توسط شاه عباس صفوی تکمیل شد. در حال حاضر آب چشمه گیلاس دیگر در سطح مشهد جاری نیست اما در خاطره مردم مشهد، شهرت تاریخی و خوش این چشمه حفظ شده است.
همچنین در «صاحب مطلع الشمس»، شواهدی ثبت شده است که بیانگر عبور چشمه گیلاس از شهر توس است. به نظر می رسد که فردوسی در زمان حیات خویش در تلاش بوده که آب چشمه را به شهر توس برساند ولی موفق به این امر نمی شود. اما پس از مرگ این شاعر بزرگ، دخترش برای برآورده ساختن رویای پدرش دست به کار شد و آرزوی فردوسی را برآورده کرد. وی آب چشمه را به شهر توس جاری کرده و آنرا وقف عام نمود.
وجه تسمیه چشمه گیلاس
«گلسب»، نام قدیمی چشمه گیلاس است که به دلیل قرارگیری آن در محل اختلاف سطح دو جلگه به نام توس و مشهد در کنار وضعیت منحصربه‌فرد و ویژه‌ی ارتفاعات مجاور این جاذبه‌ی زیبای طبیعی، دارای مخزنی پرآب در بخش شمالی چشمه است.
در مورد وجه تسمیه این چشمه به گلسب، روایاتی جالب برسر زبان‌ها است. در متون تاریخی چنین آمده است که این چشمه رابطه‌ای مستقیم با مرگ یزدگرد داشته است. گویا یزدگرد، پدر بهرام گور که در آن روزگار به «بزه کار» شهرت داشته است، در کنار چشمه با برخورد لگد اسب از پای درآمده و جان می‌سپارد و احتمالا همین مسئله باعث می‌شود که چشمه گیلاس به چشمه گلسب شهرت یابد.
متاسفانه در دوران اخیر نگرانی‌هایی در باب نابودی این چشمه‌ی تاریخی و زیبا ایجاد شده است که همت بیشتر مردم و مسئولان را می‌طلبد. این مسئله به دلیل استفاده‌ی غیر اصولی و بیش‌از اندازه‌ی منابع زیرزمینی، کاهش مقدار بارندگی در طول سال و منتقل کردن آب‌های دشت چناران برای مصرف مردم و متاسفانه عدم اتخاذ راهکاری مناسب جهت جبران این میزان برداشت آب و عوامل دیگری، اتفاق افتاده است.
جاذبه های نزدیک منطقه
طبیعت و فضای اطراف چشمه گیلاس به دلیل زیبایی چشم نواز به یکی از جاذبه های گردشگری محبوب تبدیل شده است. بد نیست بدانید که در فاصله کمی از این چشمه، چمن زیبایی قرار دارد که زیبایی ویژه ای به آن منطقه بخشیده است. چمن در نزدیکی شهر توس، در مرغزاری زیبا و وسیع قرار دارد که روستای قهقه نیز در آن واقع شده است. روستا به دلیل وجود قلعه ای تاریخی، مورد توجه بازدید کنندگان چشمه گیلاس قرار گرفته است. این قلعه از چهار دروازه تشکیل شده است. خشت هایی که در ساختمان قلعه به کار رفته نشان می دهد که این ناحیه، شهر یا لشکرگاهی بزرگ بوده است. طبق تحقیقات باستان شناسی، قدمت این قلعه به دوران قبل از اسلام می رسد. در زمان بابک خرمدین و صفویه از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است.
