کاروانسرای نیشابور که به رباط شاه عباسی معروف است از بناهای تاریخی نیشابور به شمار می رود و امروز گردشگران زیادی را به خود جذب می کند. این بنا در گذشته در خارج از دروازه شهر ساخته شده بود اما امروز با توسعه و رشد شهر در مرکز نیشابور جای گرفته و برای بازدید از آن باید به بخش شرقی بافت مرکزی شهر و حاشیه جنوبی خیابان امام خمینی و نزدیک به میدان خیام بروید.
قدمت این کاروانسرا از جاهای دیدنی نیشابور، به زمان شاه عباس صفوی برمی گردد و قسمت های مختلف آن شامل دیوارها، ایوانها و سقف غرفه‌ها از آجر و با ملات گچ و ماسه درست شده و تا به حال روکار آن بارها مورد مرمت قرار گرفته است.
معماری کاروانسرای شاه عباسی نیشابور
کاروانسرا از نوع چهار ایوانی با پلان مربع شکل به ابعاد ۶۹ در ۶۸ متر می باشد و با حدود ۴۹۰۰ مترمربع مساحت از کاروانسراهای نسبتا بزرگ است. بنا یک حیاط مرکزی دارد و ۲۴ حجره در گرداگرد آن به چشم می خورد. در قسمت پشت حجره ها اصطبل هایی ساخته شده که چارپایان و احشام در آنجا نگهداری می شدند و سکوهایی در آنجا ساخته شده تا بار و وسایل مسافران بر روی آن ها قرار بگیرد.
اسطبلها شامل فضاهایی ستون دار در گوشه‌های حیاط و فضاهای طویلی اند که آنها را به یکدیگر مرتبط می‌کنند. در کل، در طرح این کاروانسرا، سطح زیادی به اسطبل اختصاص یافته است و حجره‌ها نسبت به آنها سطح کمی را اشغال کرده اند.
راه ورود به اسطبلها از پخهای گوشه‌های حیاط و بدون عنصر واسطه بوده است ، این شیوه دسترس به ندرت در کاروانسراهای دیگر دیده می‌شود ، در دوره اخیر، ایوانها را نیز به اسطبلها گشوده اند.
در گذشته در قسمت جلوی کاروانسرا آب انباری وجود داشت که دارای دو بادگیر بود اما امروز اثری از این آب انبار وجود ندارد.
راه ورود به کاروانسرا از میانه ضلع شمالی آن است. سردر مرتفع بنا، مطابق با سلیقه دوره صفویان، از امتداد افقی نمای ضلع ورودی این جبهه بیرون زده است. طاق نماهایی در دو طبقه طرفین پخ خورده سردر حجم آن را تراش خورده کرده اند.
ردیف طاق نماها در دو سوی سردر نمای جبهه ورودی را از دیگر نماهای خارجی متمایز و زمینه ای مناسب برای تاکید بر سردر ایجاد کرده است. سه ضلع دیگر کاروانسرا نمایی ساده و بدون تزیین دارند.
بعلاوه، سردر با آجرکاری در پیشانی و پشت بغلها تشخص بیشتری یافته است. سردر به هشتی وسیعی راه می‌یابد که سقف رسمی بندی دارد. در دو سوی هشتی، غرفه‌ها و اتاقهایی بوده که امروزه تخریب شده و در نتیجه، هشتی نیز به اسطبلهای دو سوی این جبهه باز شده است.
هشتی مستقیما به ایوان جبهه شمالی و سپس حیاط کاروانسرا راه می‌یابد.
تقسیمات چهار نمای پیرامون حیاط با یکدیگر مشابه و حاکی از نظمی دقیق است. رخ بام کلی حیاط را نمای ایوانها شکسته است. ایوانهای دو جبهه شمالی و جنوبی از دو ایوان دیگر اندکی بلندترند و بر محور ورودی تاکید می‌کنند ، دو ایوان شرقی و غربی نیز با آجرکاری در پیشانی شاخص شده اند.
حیاط کاروانسرا امروزه با حوضی در میانه و باغچه هایی در اطراف آن محوطه سازی شده ، همچنین در پیرامون کاروانسرا، چهار برج وجود داشته است.
کاربری کنونی کاروانسرای شاه عباسی نیشابور
امروز غرفه های ضلع شرقی کاروانسرا تبدیل به «موزه نیشابور» شده اند، موزه ای که شامل سه بخش باستان شناسی، مردم شناسی و بخش ویژه می باشد.
قسمت باستان شناسی: این بخش محل نمایش آثار تاریخی مثل ظرف های سفالی دوران تاریخی و اسلامی، سکه های قبل از اسلام تا دوره تیموری، انواع ظرف های شیشه ای و فلزی، و اشیاء سنگی شده است.
قسمت مردم شناسی: این بخش قسمت هایی از زندگی روزانه مردم این منطقه را به نمایش گذاشته است.
بخش ویژه: در این بخش اشیایی مثل تعدادی سنگ قبرتاریخی، مجسمه‌های دوران تاریخی و قبل از آن، ماکت شهر قدیم نیشابور در عصر تیموری، تعدادی ضریح چوبی و تاریخی منبت کاری شده، لوحه استوانه ای بدلی منشور آزادی متعلق به کوروش هخامنشی به خط میخی، تعدادی اسناد خطی و… نمایش داده شده است.
ضلع غربی این رباط مخصوص سالن اجتماعات و محل دائمی نمایشگاه آثار هنرهای دستی و کارگاه آموزشی می باشد و دیگر حجره‌های گرداگرد حیاط مرکزی مخصوص تولید محصولاتی مثل صنایع دستی و سنتی نظیر گیوه بافی، حصیربافی، قالی بافی، غربال سازی، سفالگری، کارگاه مرمت سفال و … می باشد.
کاروانسرای عباسی اگرچه نسبت به دیگر جاذبه های معروف شهر چندان شناخته شده نیست اما جاذبه ای جذاب است و با بازدید از آن تاریخ و فرهنگ این سرزمین را بهتر درک می کنید.
