مسجد کبود ، فیروزه‌‌ای در قلب شهر ایروان

مسجد جامع کبود ایروان همچون فیروزه‌‌ای در قلب شهر ایروان می‌درخشد و دل‌های مؤمنین موحد را به خود جلب می‌کند. مسجد کبود ایروان از جمله بناهای تاریخی است که به دلیل سبک معماری و پیشینه تاریخی غنی ای که دارد هر ساله گردشگران زیادی را به سمت خود جلب می کند و می توان از موزه و نمایشگاه آن دیدن کرد.

فهرست نمایش

تاریخچه مسجد کبود ایروان

مسجد کبود ایروان یا مسجد جامع ایروان، مسجدی در مرکز شهر ایروان، است قبل از خروج آذربایجانی ها از ارمنستان، مسلمان شیعه آذری ارمنستان آن را اداره می کرد. ارمنستان در طول تاریخ تحت سلطه امپراطوری های مسلمان بوده است و پارس ها یکی از فرمانروایان بوده اند. طوری که طی کشورگشایی های مختلف از 8 مسجد ایروان قدیم، تنها مسجد کبود ایروان باقی مانده است. همچنین این مسجد، مسجد جامع ایروان محسوب می شده است. از نظر وجه تسمیه باید گفت این مسجد به دلیل وجود کاشی های آبی رنگ و قسمت ورودی آن که بیشتر آبی است، مسجد کبود خوانده می شود. مسجد کبود ایروان با نام‌های مسجد پارسی، مسجد آبی آسمانی و مسجد گک جامی نیز شناخته می‌شود و در قرن 18 میلادی ساخته شده است. در تواریخ آمده است که فرمانروای محلی، ” حسین علی خان” در دوره‌ سلطنت نادرشاه افشار، این مسجد را ساخته است و از لحاظ معماری کاملا ساده است. شروع ساخت این بنا به سال ۱۷۶۰ بر می گردد و بین سال ۱۷۶۴ تا ۱۷۶۸، ساخت آن تکمیل شد. از روی سال ساخت بنا می توان فهمید که این دوره، زمان حکومت پارسیان بر ایروان و ارمنستان شرقی بوده است. به دلیل جنگ های ایران و روسیه، ظاهرا در سال‌های ۱۸۲۷-۱۸۲۸، امپراطوری روسیه، هم ایروان و هم ارمنستان شرقی را تحت سلطه داشته است. پس از آن ‌که عهدنامه ترکمنچای به امضا رسید، رود ارس به عنوان مرز بین حکومت روس‌ها و ایران محسوب شد و از این زمان به بعد روسیه بر این منطقه حکمفرما شد، مسجد کبود تبدیل به بزرگ‌ترین مسجد شد.در تاریخ گفته شده است، قبل از به حکومت رسیدن روس ها، ۱۰ مسجد فعال در ایروان وجود داشته است، اما همه آنها تخریب یا واگذاشته شده اند و فقط مسجد کبود به جای مانده است که در حکومت شوروی سابق، به عنوان موزه بهره برداری شده است. به این مسجد در دوره‌ شوروی، آسیب‌های زیادی وارد شده است. مثل تمام کلیساهای ارمنی و مراکز دینی ارمنستان، از این مسجد نیز به خوبی محافظت نشده است. در سال ۱۹۳۱، از این مسجد برای ارائه خدمات دینی استفاده نمی شد و فقط موزه محسوب می شده است. اما پس از فروپاشی شوروی، این مسجد را با آجرها و کاشی های براق بازسازی کردند و باید گفت بنیاد مستضعفان و جانبازان، در بین سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۹ خورشیدی این مسجد را بازسازی کرد و به ارامنه زبان فارسی آموخته شد. پس از بازسازی، ارائه خدمات دینی از سر گرفته شد، اما ارامنه ایروان تمایلی به ادامه بازسازی نداشتند و از آن به عنوان مرکز فرهنگی استفاده می شد. در دوره حکومت صفوی، مذهب شیعه، مذهب رسمی اعلام شد و این مسجد از نوع ایرانی است و اهالی این منطقه شیعه دوازده امامی هستند.

مشخصات ساختمان مسجد کبود ایروان

مسجد کبود ایروان از نمونه‌های با ارزش مساجد چهار ایوانی است به ابعاد ۵/۶۶ در ۹۷ متر و طبق کتیبه‌های موجود مسجد جامع بوده و در عین حال به عنوان مدرسه نیز از آن استفاده می‌شده است. مسجد دارای ۲۸ حجره است که در هر طرف حیاط مسجد ۱۴ حجره واقع شده است.
شبستان و صحن اصلی مسجد با ابعاد ۵۴ در ۱۸ متر با گنبد بزرگ و متناسب آن که دارای کاشی‌ای بسیار زیبا به رنگ فیروزه ای است که در محور طولی و در ضلع جنوبی محوطه قرار گرفته و حاوی پنجره ‌ای مشبک و شیشه‌های رنگین است. در ورودی مجلل شامل سر در زیبا است که با کاشی کاری های معرق ونقوش اسلیمی تزیین گردیده است. در دو طرف گنبد خانه (شبستان اصلی) شبستان‌های شرقی و غربی قرار گرفته اند که آن‌ها نیز دارای محراب‌های مرمرین می باشند.

سه محراب در اصفهان ساخته شده و سپس به ایروان منتقل شده و در مسجد کبود نصب شده‌اند که حاوی آیاتی از قرآن مجید است.

بررسی دقیق عکس‌های به یادگار مانده از ۱۲۹۴ هجری قمری حاکی است که هر دو جبهۀ ایوان دارای کتیبه بوده است. کتیبۀ ایوان جنوبی، که امکان قرائت آن از روی عکس وجود دارد، شامل تمام سوره «الدهر» است که دور تا دور بخش مرکزی نما را پوشش می‌دهد اگرچه انتهای آن قابل خواندن نیست اما در پایان کتیبه نام «حسینعلی خان قاجار» و سنۀ ۱۱۷۹ قابل رؤیت است. کتیبه به خط ثلث نوشته شده و از کاشی هفت‌رنگ است. پیچی کاشی‌کاری شده برخاسته از گلدان ظریف دور دهانه ورودی ایوان به شبستان زیر گنبد را فراگرفته است.

پیشانی ایوان در زیر بخش افقی کتیبه ترکیبی از قوس‌های کلیل همراه با کادربندی است. دو جرز دو طرف ایوان را دو طاق‌نمای کم عمق آجری زینت بخشیده است.
کتیبۀ ایوان شمالی در سراسر لبه فوقانی و پیشانی قرار گرفته که آن هم از کاشی هفت‌رنگ و خط ثلث بوده اما امکان خواندن خطوط آن نیست. کتیبه مذکور هنگام زلزله از بین رفته است.
گنبد عظیم مسجد، گنبدی آجری با رنگ کبود آسمانی است که عظمتی خیره‌کننده و سرشار از شادابی به مسجد داده است و القا کننده احاطه آسمان آبی بر زمین خاکی است. در قسمت انتهایی گنبد دوازده پنجره کوچک تعبیه شده که در نور گیری بنا و تلطیف هوا نقش مؤثر دارد. وجود دوازده پنجره نیز یادآور تأثیر امامان شیعه در زندگی مردم این ناحیه است.

در شمالی ترین نقطه این محور طولی شمالی – جنوبی حسینیه وجود داشته است که چندین دهه قبل در اثر زلزله فرو ریخته و اکنون از عکس‌‌های قدیمی می‌توان به نوع بنا و چگونگی کاشی کاری‌های آن پی برد. حسینیه مسجد کبود ایروان در سال ۱۹۹۰ به طور کامل تعمیر گردیده و بخشی از دیوار قدیمی باقی مانده از زلزله نیز در آن بنا ترمیم شده که نشان از قدمت بنا می‌دهد. ابعاد آن نمازخانه ۹ در ۶۶ متر است.

این مجتمع دارای چند در ورودی بوده که اکنون سه در آن باقی مانده است. در اصلی در ضلع جنوب شرقی مسجد قرار دارد که پس از عبور از یک راهرو نسبتاً طولانی با سقف طاق ضربی وارد محوطه مسجد می‌شود. این در که هم اکنون نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد بسیار مجلل بوده است و اکنون نیز به زیبایی تعمیر شده است. این در مستقیماً به میدان و بازار قدیمی شهر باز می‌شده است. مناره سر به فلک کشیده مسجد با آجرهای لعابی و پایه سنگی در همین قسمت قرار دارد.

گنبد مسجد جامع ایروان آجری و دوپوسته است. آهیانه (پوستۀ زیرین) و گنبد (پوستۀ رویی) با فاصله‌ای برابر ۳۲۵سانتیمتر از یکدیگر قرار دارند. گنبد به شیوۀ سروی و متناسب با شرایط اقلیمی سرد و برفی ایروان، به صورت تیز و تند ساخته شده است. هیچ‌گونه ارتباط سازه‌های بین دو پوسته وجود ندارد و پوسته‌ها به صورت مستقل عمل می‌کنند و مانند سایر گنبدهای مشابه دو پوش از طریق تیغه‌های آجری شعاعی (خشخاشی‌ها) به یکدیگر تکیه ندارند و فاقد کش‌های چوبی‌اند. تنها ارتباط شبه سازهای بین دو پوسته در محل نوک‌ها وجود دارد که عبارت است از ستونی چوبی که به نظر نمی‌رسد نقش سازه‌ای داشته باشد و احتمالاً با طوق روی گنبد مرتبط است.

«آمود» یا روکش پوشش بیرونی را کاشی‌های نرۀ ریشه دار (به قطر بیست سانتیمتر) می‌پوشاند که نقش سازهای به آن می‌دهد و کمک پوشش رویین محسوب می‌شود که ضخامت آن یک آجر است (۲۵سانتیمتر).
ساقۀ گنبد، که دوازده نورگیر در آن تعبیه شده، استوانهای است به ضخامت هشتاد سانتیمتر با ترکیب سنگ و آجر. سنگ پاکتراش ضخیمی، که همزمان با آجر چیده شده، نمای ساقه را میسازد.
در رنگبندی گنبد تلاش شده تا از رنگ طلایی در کنــار رنگ آبــی آسمانـی (کبود) استفاده شود. تأکید در ترکیب این دو رنگ، که به فضا شادابی و نشاط میبخشد، چه در نمای پیشطاق و چه در گنبد (کاشیهــای هفت رنگ و ترنجهای یاعلی) دیده میشود. این ترکیب در بازسازی سال ۱۳۹۰ و تجدید پوشش کاشیکاری گنبــد نیــز محفوظ مانــده است.

سازۀ گنبدهــای شبستان‌هــای شرقی و غربی به شکل گنبدهای دو پوش پیوسته ساخته شده و ساقۀ گنبدها از سنگ پاکتراش و به ارتفاع ۶۵ سانتیمتر از سطح بام است. این ارتفاع با توجه به شیب بندی بام برای دفع آب باران تفاوت دارد و در جوار بدنۀ گنبدخانه به حداقل می‌رسد و نظر به فاصلۀ بسیار محدود گنبد بزرگ با گنبدهای شرقی و غربی بام در این بخش به صورت آب رو در میآید. ساقۀ سنگی در واقع پوسته ای سنگی است که ساقۀ کوتاه آجری گنبدها را محافظت می‌کند. شکل تمام شدۀ گنبد (با نظر به گنبد نسبتاً سالم شرقی) شروعی تند (شیبی نزدیک به ۳۰ درصد) و رأس افتاده دارد. به بیان دیگر، برفگیر است و بر خلاف گنبد اصلی خوابیده بوده و فرسایش آنان را موجب شده است.
درهای دیگری نیز در دو طرف محور عرضی در ضلع‌های شرقی و غربی محوطه وجود داشته که در حال حاضر مسدود شده اند و اکنون بیشترین تردد از در جدیدی که در تقاطع خیابان «ماشتوتس» و گوشه ضلع شمال شرقی غربی مسجد ایجاد شده، انجام می‌شود. حیاط مسجد سنگفرش است که در وسط آن حوض سنگی مستطیل شکلی وجود دارد و با درخت‌های کهنسال احاطه شده است. در چهار سوی صحن و حیاط چهار باغچه احداث شده است. فضای بیرونی بخش جنوبی و غرب مسجد نیز به زیبایی درختکاری شده و فضای سبز مناسبی را برای همسایه‌های مسجد فراهم آورده است.

فضای داخلی مسجد کبود با دورچین حجره‌های متعدد نشان از اهمیت علم و دانش در اسلام و همخوانی نیایش و دانش دارد. صحن مسجد که تناسب بسیار زیبایی با شبستان‌ها دارد با انبوهی از درختان کهنسال و فضای سبزش اولین چیزیست که نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می کند و حوض بزرگ مرکزی این زیبایی را دو چندان می‌کند.

حجره‌ها نیز با توجه به اسم با مسمای مسجد-مدرسه هم اکنون محل آموزش زبان‌های مختلف و خدمات رفاهی-اجتماعی به عموم است این حجره‌ها بصورت زنجیره ‌ی در دو طرف شرقی و غربی مسجد با ارتفاع نیم متر بالاتر از صحن قرار دارند که ایوان‌ها این حس را به ذهن متبادر می‌کنند که محلی برای نشیمن مراجعین و نمازگزاران بوده است تا خستگی کار روزانه را از تن بدر کنند.

تنها مناره موجود مسجد در شرق بنا قرار دارد که ارتفاع آن بیست وچهار متر است. انحراف هفت درجه‌ای بنا ذهن هر بیننده را به خطر فروپاشی آن جلب می‌کند اما این مناره بسیار مستحکم بوده و درجه انحراف آن بر اساس آخرین بررسی از سوی معماران و مهندسین در سال ۲۰۱۱ تغییر نکرده است.