کاروانسرا از ترکیب دو واژه پهلوی کاروان و سرا تشکیل شده است. کاروان یعنی گروهی که با هم مسافرت می کنند و سرا هم به معنی خانه و مکان است. بنابراین، همانطور که از نامش پیداست، کاروانسرا به معنای مکانیست که گروهی از مسافران در آن اقامت می کنند. در جای جای کشورمان ایران، کاروانسراهای بزرگ و کوچک بسیاری وجود داشته که امروزه بسیاری از آن ها ویران شده و برخی نیز هنوز پا برجا مانده اند. پیشینه کاروانسراهای ایران به هزاران سال قبل باز می گردد. در دوران پر شکوه هخامنشیان چاپارخانه هایی بر سر راه ها احداث کرده بودند تا چاپارها بتوانند با سرعت خود را به مقصد مورد نظرشان برسانند. کاروانسراهای ایران معمولا پلانی مربع و یا مستطیل شکل دارند که دور تادورشان اتاق هایی برای اسکان در نظر گرفته شده اند. به طور کلی می توان این کاروانسراها را به دو بخش درون شهری و برون شهری تقسیم کرد. در ادامه کاروانسراهای اطراف تهران را معرفی خواهیم کرد.
کاروانسرای خانات تهران
کاروانسرای خانات از جمله دنج‌ترین و دلرباترین بناهای قدیمی تهران است که در بخش قدیمی پایتخت قرار دارد و همچون ماشین زمان شما را به گذشته برده و شگفت‌زده خواهد کرد. اگر روزی وقت کافی داشتید، حتما به بطن تهران قدیم سفر کنید و با کوچه‌ها، بناها و دیدنی‌های آن آشنا شوید و به کشف این ناحیه‌ی پر از رمز و راز پایتخت بپردازید. کاروانسرای خانات از یادگارهای تهران کهن است که از بخش مدرن شهر جدا مانده و همچون یک نگین قدیمی و با ارزش در دریایی از مدرنیته دلربایی می‌کند. این کاروانسرا که در گذشته حکم هتل پنج ستاره را داشته است، در عهد صفوی ساخته و منجر به رونق بیشتر تهران شد.
وسعت این بنا ۱۰ هزار متر مربع است و به عنوان بزرگترین بنا در داخل بافت تاریخی شهر تهران شناخته می شود. خانات ۵۲ حجره دارد و امروزه سفره خانه ای سنتی درون آن دایر شده است. این بنا از جمله جاذبه هایی در تهران است که کمتر کسی نامش را شنیده. اگر به دیدن بناهای تاریخی – فرهنگی علاقه دارید، بازدید از این مکان را به شما پیشنهاد می کنیم.
کاروانسرای دیرگچین
این کاروانسرادر جنوب ورامین قرار دارد و دژ و کاروانسرایی بسیار استوار است که به نام های دژ کردشیر، دیر الجص ، قصرالجص و دیر گچین در منابع مختلف از آن یاد شده است. مطالعات مقدماتی صورت گرفته توسط محققین ، قدمت این بنا را به دوره ساسانی نسبت می دهد ، ولی به احتمال زیاد این اثر از سابقه طولانی تری برخوردار است. دیرگچین ، در دوره صفویه به صورت اساسی تجدید بنا شد و آنچه امروز برجاست، بنایی صفوی را نمایان می سازد.
این دیر بر سر یکی از راه های اصلی ری به قم ، تا اواسط دوره قاجار مورد استفاده بود. دور تا دور حیاط مرکزی 40 اتاق برای مسافران وجود داشت. در این کاروانسرا آسیاب ، مسجد و ساختمان هشت ضلعی برای اقامت خواص در چهار گوش بنا موجود بود.
کاروانسرای رباط کریم
کاروانسرای فتحعلی شاهی رباط کریمدر مسیر جاده تهران – ساوهقرار گرفته و به سبک دو ایوانی است. ورودی کاروانسرا از ایوان غربی است. ایوان شرقی به عنوان شاه نشین کاربرد داشت. این کاروانسرا دارای یک حیاط مرکزی با اتاق هایی ایوان دار است که دور تا دور این حیاط احداث شده اند. در پشت اتاق ها سالن های طولانی به عنوان بارانداز تعبیه شده که دسترسی به آنها از طریق ورودی هایی که چهار کنج حیاط قرار دارد، میّسر است. مصالح به کار رفته در این بنا سنگ ، آجر ، ملات گل و گچ است و تنها تزئینات کاروانسرا آجرکاری است. کاروانسرای رباط کریم دارای دو کتیبه است که روی یکی از آنها تاریخ 1240 هـ . ق و نام بانی «آقا کمال» حک شده است.
کاروانسرای عین الرشید
ساخت کاروانسراها در دوران صفویه و به خصوص زمان سلطنت شاه عباس صفوی به اوج خود رسید. شاه عباس برای توسعه تجارت و آبادانی بیشتر کشور، دستور ساخت کاروانسراهای بسیاری را در نقاط مختلف کشور صادر کرد. یکی از این کاروانسراها در که استان سمنان و بر سر راه کاروان روی اصفهان به فرح آباد ساری قرار دارد، کاروانسرای عین الرشید است. این کاروانسرا در حدود ۱۵۲ کیلومتری تهران و در مکانی قرار دارد که به پارک ملی کویر شهرت دارد.
پلان عین الرشید یک مربع چهار ایوانی است که در هر گوشه اش برج هایی برای نگهبانی ساخته اند و دور تا دور حیاطش هم ۲۲ حجره برای اسکان مسافران وجود دارد. عمده مصالحی که در این بنای تاریخی به کار رفته اند، سنگ، آجر و گچ است. این کاروانسرا دارای تزئینات بسیار زیبایی همچون آجرکاری و کاشی کاری است.
کاروانسرای شاه عباسی کرج
کاروانسرای شاه عباسی کرج در شاهراه ارتباطی شرق به غرب ایران در دوران باستان ، یعنی خراسان به قزوین قرار دارد. این بنا متعلق به دوران صفوی است و به سبک چهار ایوانی ساخته شده ؛ مساحت کل بنا 3000 متر مربع و مساحت حیاط مرکزی 900 متر مربع است. ورودی کاروانسرا از ایوان شمالی است. دور تا دور حیاط مرکزی آن 21 حجره ایواندار برای استراحت مسافرین تعبیه گردیده؛ همچنین 5 بارانداز برای نگهداری کالا و استقرار همراهان و نگهبانان کاروان ها طراحی شده است.
کاروانسرای شاه عباسی در طول حیات خود کاربری های متنوعی داشت؛ ابتدا به عنوان پناهگاه برای استراحت کاروانیان و حیوانات آنها به کار می رفت و در اوایل دوره قاجار به عنوان اردوگاه نظامی استفاده می شد. در اواخر دوره قاجار هم با تغییرات و تعمیراتی که در بنا به وجود آمد به عنوان اولین مدرسه برزگران ایران مورد بهره برداری قرار گرفت. در دوران پهلوی با انتقال مدرسه برزگران به محل دانشکده کشاورزی فعلی ، بنا به عنوان انبار غله اداره کشاورزی کرج مورد استفاده قرار گرفت.
کاروانسرای قصر بهرام
بسیار از کارشناسان قدمت این بنا را به قبل از اسلام و زمان ساسانیان نسبت داده اند. آن ها عقیده دارند که شاه عباس صفوی این کاروانسرا را بر روی ویرانه های یک بنای باستانی از زمان بهرام ساسانی و یا همان بهرام گور ساخته است. چیزی که مشخص است این است که بنای کنونی را در دوران صفویه احداث کرده اند.
پلان کاروانسرای قصر بهرام مربع شکل است و آن را به جای آجر، از سنگ های آهکی تراشیده و سیقلی ساخته اند. در هر چهار گوشه بنا، برج هایی برای نگهبانی ساخته اند. یکی دیگر از ویژگی های این کاروانسرای منحصر به فرد سیستم آبرسانی پیشرفته آن است. امروزه تورهای متنوع رصدی به این مقصد برگزار می شود و علاقه مندان آسمان شب از جای جای کشور، برای تماشای آسمان پر ستاره کویر به این منطقه سفر می کنند. این کاروانسرا در استان سمنان و ۱۲۳ کیلومتری جنوب گرمسار قرار دارد.
کاروانسرای ینگه امام
در روستای ینگه امام به فاصله 100 متری جاده کرج – قزوین، کاروانسرای شاه عباسی ینگه امام قرار دارد. طرح کلی کاروانسرا مستطیل شکل است. از چهار ضلع کاروانسرا تنها ضلع شرقی وضعیت اصلی خود را حفظ کرده و می توان گفت نمای اصلی کاروانسرا در این سو قرار داشت.
داخل کاروانسرا حیاط وسیعی وجود دارد که با صُفـّه ( ایوان ) هایی در چهار گوشه بنا ، به هشت ضلعی تبدیل شده و چنان می نماید که در بنای آن از طرح مساجد یا مدارس چهار ایوانی پیروی شده باشد .
کاروانسرای کنارگرد
اگر به ری سفر کردید، یکی دیگر از دیدنی هایی که می توانید به بازدیش بروید، کاروانسرای صفوی کنارگرد است. این کاروانسرا در مسیر قدیمی تهران به قم و در بخش فشافویه حسن آباد شهر ری واقع شده است. حجره های اقامتی، غلام نشین، اصطبل چهار پایان و آب انبار از بخش های مختلف این کاروانسرا هستند. همچنین در وسط حیاط این بنای تاریخی، فضای نسبتا بزرگی را برای بار اندازی و بسته بندی اجناس تجاری تدارک دیده بودند. این کاروانسرای، بنایی ۴ ایوانیست و از سنگ، آجر و ملات گل، ماسه آهک ساخته شده است.
کاروانسرای مرنجاب
شاید این بنا به نظر کمی دور برسد، ولی بسیاری در قالب سفرهای یکروزه به کویر مرنجاب سفر می کنند. یکی دیگر از کاروانسراهای مشهور کشور، کاروانسرای مرنجاب یا همان شاه عباسی است که در دل کویر زیبای مرنجاب قرار گرفته است. این بنا در سال ۱۰۱۲ هجری قمری و به دستور شاه عباس صفوی ساخته شد. در آن دوران این کاروانسرا، علاوه بر نقش استراحتگاه و اقامتگاه برای کاروانیان، نقش یک پاسگاه را هم به عهده داشت. پاسگاهی که وظیفه اش نگهبانی از یکی زا مسیرهای پر رفت و آمد کویری ایران بود.
با سفر به کویر مرنجاب، هم می توانید به دیدن رمل های شنی بزرگ و دریاچه آن بروید و هم می توانید شبی را در حجره های این کاروانسرای چند ساله کشور به صبح برسانید. کاروانسرای مرنجاب هم یکی دیگر از کاروانسراهای اطراف تهران است.
《 برخی از آثار تاریخی- مذهبی محدوده شهر آبعلی》
الف-بقاع متبرکه و مزار امامزادگان:
بقعه مبارک حضرت سلطان مطهر ابن امام صادق علیه السلام در بافت قدیمی ده بومهن واقع گردید ، بقعه حضرت قاسم ابن عبدالله ابن زید ابن امام حسن علیه السلام در گلخندان قرار دارد ، بقعه حضرت تقی ابن محسن ابن امام موسی کاظم علیه السلام داخل بافت قدیم رودهن آه واقع شده است ، مزار سه تن از نوادگان امام هفتم حضرات معصوم محمود ، حسن و حسین ابن یحیی ابن امام موسی کاظم علیه السلام در ولایت آه شهید و مدفونند ، دو تن از نوادگان امام سجاد علیه السلام حسن یا (حسین) و محمد ابن عقیل ابن هادی ابن امام زین العابدین علیه السلام در محله گل آباد(کلباد) کنار چند اصله درخت چنار کهنسال و قبرستان قدیمی مدفونند ، بقعه حضرت هادی و حارث ابن حسن بن حسن علیه السلام (معروف به دوبرار) در نزدیکی دشت مشا بقعه مبارکشان مشهود است. بقعه حضرت حمزه و حضرت صالح علیهم السلام محدوده هزاردشت قرار دارد، مضجع شریف آنها زیارتگاه عاشقان است.مقبره امامزاده هاشم علیه السلام نیز در منتهاالیه شهر آبعلی در گردنه گدوک نیز مشهور است.
ب- اماکن سیاحتی تاریخی قلعه کاروانسرا کاخ قصرها و هتل ها
قلعه یا دژ گبری دوره ساسانی نیز با کمی فاصله در همین محدوده محله تبرک یا تیرک است ، از بناهای ارزشمند دوره صفوی یا قبل از آن می توان به رباط یا کاروانسرای شاه عباسی (عباسی) جنب هواشناسی آبعلی اشاره کرد ؛ که در گذشته دور محل اسکان ، استراحت و اطراق میهمانان،مسافران،چاروادارها و … بود. آب های معدنی چشمه اعلی (چشمه علی یا آبعلی) چشمه آب معدنی البرز ، کاخ ها،قصرها و ویلاهای بجا مانده از قاجار و پهلوی در محله مبارک آباد کنار بافت مسکونی است . مهمانخانه و هتل آبعلی در بخش مرکزی شهر ،منطقه خاران احداث گردید ، از بناهای تاریخی باز در مسیر تهران به آمل سمت چپ جاده هراز قابل رویت است.از جمله آثار و بنای تاریخی مهمانخانه شاله(شال) اوزنه(عوزنه) یا هتل شاله(شال) اوزنه و بنای رستوران و چای خانه شاله اوزنه درمحدوده پیست اسکی آبعلی است ،که جاده هراز از کنار آن عبور کرده و قابل مشاهده است.ارتفاعات آبعلی جهت کوه نوردی،کایت سواری و صعود سلسله جبال البرز با تمام جاذبه ها در مسیر این جاده زیبای هراز است. با امتنان مصیبی-حبیب اله پژوهشگر و کارشناس ارشدعلوم اجتماعی
ضمنا منابع و مآخذمطالب ذکر شده نزد نویسنده محفوظ است .