از میان صدها و هزاران کاخ و کوشک شکوهمند و پر زرق و برقی که شاهان و حکمرانان ایرانی برای خود ساختند تنها شمار اندکی برجای مانده است. این نوشتار که در دو بخش ارائه میگردد به معرفی 9 عدد از کهنترین، بزرگترین، مهمترین و زیباترین کاخهای تاریخی ایران از دوره هخامنشی تا پایان دوره قاجار میپردازد.
1. کاخ تخت جمشید در مرودشت
تخت جمشید معروفتر از آن است که نیاز به معرفی داشته باشد. ساخت این کاخ که اکنون بقایای آن در صفهای به وسعت ۱۲۵ هزار متر مربع پراکنده شده است، در زمان سلطنت سومین شاه هخامنشی، یعنی داریوش اول آغاز شد و تقریبا به مدت ۲۰۰ سال تا پایان دوره هخامنشی، ساخت بناهای مختلف در آن ادامه داشت. تخت جمشید تختگاه تشریفاتی هخامنشیان بود و خصوصا در نوروز، شاهان این سلسله نمایندگان ملتهای تابعه خود را در آن به حضور میپذیرفتند و هدایایشان را دریافت میکردند. تخت جمشید از بناهای متعددی مانند دروازه ملل، آپادانا، کاخ صددروازه، کاخ هدیش، کاخ تچر، کاخ سه دروازه، حرمسرا و خزانه تشکیل شده اما نکته جالب اینجاست که ماهیت بعضی از کاخها و بناهای موجود در آن هنوز به طور دقیق شناخته نشده است و از این آثار یا نامهایی مانند کاخهای «ج» و «چ» و «د» نام میبرند.
2. کاخ عالی قاپو اصفهان
از کاخ های منحصر بفرد دوران صفویان است که در دوران شاه طهماسب صفوی ساخته شد و به دلیل مینیاتورها و گچبری های زیبا و شگفتش در فهرست زیباترین کاخ های ایران قرار گرفته است. این کاخ تا چند دهه ی اخیر، بلندترین بنای اصفهان محسوب می شد.
3. کاخ بهرام گور سروستان فارس
هرچند شهر سروستان در استان فارس، امروزه شهری کوچک و آرام است اما در دوره ساسانیان یکی از مهمترین شهرهای جنوب ایران بود و جای تعجب نیست که یکی از سالمترین کاخهای به جا مانده از این دوره را در سروستان مشاهده کنیم. به درستی معلوم نیست که این کاخ در چه مقطعی از دوره ۴۰۰ ساله ساسانی ساخته شده است اما بعضی منابع تاریخی آن را به بهرام پنجم معروف به بهرام گور نسبت دادهاند و چون کاخ سروستان، کاخ نسبتا کوچکی است، عدهای از پژوهشگران این گمان را مطرح کردهاند که این کاخ احتمالا به صورت موقت و در ایام شکار مورد استفاده شاه یا شاهان ساسانی بوده است.
4. کاخ چهلستون در قزوین
کاخ چهلستون از بناهای یادگاری به جا مانده از دوران صفویان است. در آن دوران ابتدا تبریز پایتخت صفویان بود که بعد از آن به قزوین انتقال پیدا کرد. کاخ زیبای چهلستون قزوین، در زمان پادشاهی شاه طهماسب اول ساخته شده است.
5. کاخ تخت سلیمان آذربایجان غربی
در دوره ساسانی که دین زرتشت، دین رسمی ایران بود سه آتشکده بزرگ در سه نقطه کشور وجود داشت. اول آذربرزین مهر در خراسان که آتش کشاورزان در آن روشن بود. دوم آتشکده آذرفرنبغ در فارس که به آتش موبدان زرتشتی اختصاص داشت و سوم آتشکده آذرگشسب در آذربایجان که آتش شاهان و جنگاوران در آن شعلهور بود. این آتشکده سوم همان تخت سلیمان امروزی است که با فضاهای معماری متنوع و جلوههای طبیعی مسحور کننده در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شده است.
6. کاخ گلستان تهران
گلستان، از جاهای محبوب تهران است و برخلاف موزهها و کاخهایی که مهجورند و به ندرت کسی از آنها دیدن میکند، حال خوشی دارد. هرسال در روز اول فروردین فقط ۱۲ هزار نفر از این کاخ دیدن میکنند و صف طویل جلویش، حکایت از دیدنی بودن کاخ دارد.
کاخ گلستان تهران، جز تاجگذاری پادشاهان، حوادث دیگری را هم به خود دیده است. گشایش مجلس یکم و برپایی مجلس موسسان در این مکان اتفاق افتاده و حالا باشکوه و استوار به زمان ما رسیده است.
7. کاخ آپادانا در شوش
در زمان امپراطوری هخامنشیان، بناهای زیادی در شهرهای مختلف ساخته شد که امروزه از انها به یادگار مانده است. ۳ پایتخت مهم پادشاهان هخامنشی عبارت بودند از هگمتانه، شوش و تخت جمشید که کاخ زیبای آپادانا در زمان داریوش اول در شوش ساخته شد.
8. کاخ هشت بهشت در اصفهان
کمتر دیده شده که در شهرهای مدرن و پیشرفته باغی دقیقا در مرکز شهر هنوز پابرجا باشد. یکی از ویژگیهای باغ هشت بهشت اصفهان هم همین است؛ اینکه ضلع شرقیاش شهرداری و ضلع غربیاش بازار طلافروشی (بازار هنر) قرار دارد و مردم برای میانبر زدن خیابان از وسط یک باغ سرسبز میگذرند؛ چیزی که کمتر در شهرهای امروزی پیش میآید. البته باید گفت همه فضای سبز محوطه پارک زیرمجموعه باغ هشت بهشت اصفهان نبوده، بلکه بعد از انقلاب اینجا به یک پارک (به نام شهید رجایی) تبدیل شده است. یکی از زیباییهای کاخ هشتبهشت اصفهان، کاشیکاریهاییست که در دل خودش چندین داستان را به تصویر کشانده. داستانهای خیالی از شکار و تمثیلهایی که با نگاه به آن به یاد شاهنامه میافتیم.
9. کلات نادری ، قصر خورشید
پس از آن که نادرشاه خرسند از غلبه بر هندوستان به خاک وطن بازگشت دستور بنای کاخی خاص در شهر کلات را صادر کرد. این اثر که به کاخ خورشید معروف است دیدنی ویژهی کلات نادری است. قصر خورشید سازهای مدور است که بهصورت هشت ضلعی بنا شده و ۱۲ اتاق در دو طبقه دارد.
این کاخ سه طبقه در دل خود تزئینات و جزئیات بسیاری دارد که غالب آنها شامل گچبریهای خاص است. همچنین میتوانید تصاویر کمرنگی که از شاهزادهها بهجا مانده است را ببینید.
