آتشکده به گونهای از نیایشگاه زرتشتیان گفته میشود که آتش در جای خاصی از آن قرار دارد و مهمترین نیایشهای دینی در آن و در برابر آتش انجام میگیرد.
شکل و بنای آتشکدهها در همه جا یکسان است. معمولا هر آتشکده ۸ درگاه و چند اتاق ۸ گوشه دارد و آتشدان در وسط بنا واقع است. با گذر زمان و به تدریج مقرر میشود که آفتاب بر آتش نتابد. بنابراین آتش را در فضای باز نگهداری نکرده و اتاقی در وسط بنا ساختند که آتشدان در آن قرار داشت. محافظ آتشکده را هیربد مینامیدند.
آتشکده آتشگاه – اصفهان
آتشکده آتشگاه در غرب شهر اصفهان و در مسیر اصفهان – نجف آباد در نزدیکی منارجنبان بر فراز تپهای سنگی و کم ارتفاع قرار دارد. آتشگاه اصفهان یکی از سه اثر قدیمی به جا مانده از دوران باستان و از نظر بزرگی سومین اثر موجود در شهر اصفهان است و یکی از 7 آتشکده بزرگ ایران در زمان قباد ساسانی میباشد.
بنای آتشگاه، آتشدانی بزرگ و مدور است با دریچههای متعدد. این ساختمان از خشتهای گلی خام به طول و عرض 40 سانتیمتر و قطر 14 سانتیمتر ساخته شده و مصالح خشتها، گل و سنگ ریزه و نیهای ساحل زاینده رود است.
پایههای بزرگ و خشتی بنا تقریبا از میانه تپه آتشگاه آغاز میشوند و در بالا به ستونهایی محکم تبدیل میشدند که در گذشته اتاقهایی نیز روی آنها قرار داشتهاست. در بالای تپه بنایی گرد وجود دارد و جز آن هیچ بنایی بلندتر ساخته نشدهاست. به گزارش ایران ناز این بنا دارای 8 گوشهاست و در هر گوشه یک پنجره هم رو به بیرون دارد. گفته میشود موبدان زرتشتی، آتش مقدس را در درون این اتاق قرار میدادهاند.
این مجموعه دارای اتاقها و ساختمانهایی در 4 جهت تپه بوده که تا زیر اتاقک آتشگاه ادامه مییافتهاند. در بافت ساختمانهای این بنا میتوان سوراخهای زیادی را دید که به دست گنجیابان کنده شدهاست. در اطراف این آتشدان در سطحی پایینتر اتاقهای زیادی ساخته بودند که به علت خام بودن خشتها در مجاورت باد و باران به مرور زمان از بین رفتهاند. بقایای این اتاقها در شمال و شمال شرقی بر جای مانده است.
این آتشدان دارای 7 پنجره بزرگ قدی و یک در ورودی است که آتش درون آن از تمامی جهات قابل دید بوده است . ارتفاع ورودی آن به اندازه چند پله از سطوح اطراف است و بطور کامل بر تمامی مجموعه و کوه وقوف دارد . در داخل آن در بالای در و تمامی پنجرهها طاقچههایی قرار دارند.
مجموعه آتشگاه اصفهان در طول تاریخ به عنوان یکی از جایگاههای آتش مقدس و در دورانهای اخیر به دلیل موقعیت مذهبی و تفریحی همواره مورد توجه مردم اصفهان و اطراف بوده است. آتشگاه اصفهان در سال 1330 و با شماره 380 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
در سالهای دهه 50 مرمت اساسی شد و در اوایل دهه 60 به جهت جلوگیری از ایجاد صدمات و تخریب، درهای ورودی ساختمانهای آن بسته شد و بطور کامل استتار گردید.
آتشکده کرکویه – سیستان و بلوچستان
این آتشکده که به آتشکده کرکوشاه نیز شهرت دارد در غرب روستای خمک و 8 کیلومتری تپه منطقه شهرستان و در میان زمینهای باتلاقی سیستان و نزدیک مرز ایران با افغانستان قرار دارد. این آتشکده از جمله آثار تاریخی و قدیمی استان سیستان و بلوچستان است.
کرکویه توسط نویسندگان دوران اسلامی در کتب قدیمی تشریح شده است. استخری کرکویه را نخستین راهی میداند که سیستان را به هرات متصل میکند و بنا به گفته وی، کرکویه در سه فرسنگی زرنج یا زرنک (سیستان) واقع شده است. قدمت آتشکده کرکویه را به زمان کیخسرو نسبت دادهاند و بنا بر روایات کرکویه تا قرن هفتم هجری آبادان بوده است.
بر اساس توصیفات مورخان دوران اسلامی، این اثر تاریخی دارای دو قبه بزرگ و بر هر قبه شاخی چون شاخ گاوی بزرگ ساخته بودند و آتشگاه در زیر آن دو قبه قرار داشت. این آتشکده تا قرن 17 هجری که قزوینی آن را وصف کرده است بسیار خرم و زیبا بوده است. این بنا جزو چهار آتشکده مهم ایران بوده و موبدان آن نیز جایگاه خاص و ویژهای را دارا بودند. به طوریکه در تاریخ آمده فردوسی جهت نگارش شاهنامه و تحقیقات خود نزد موبد این آتشکده آمده است.
کرکوشاه یا کرکویه، عبارت است از بقایای یک آتشکده مربوط به دوران هخامنشی، که شامل یک دیوار خشتی – چینهای از یک برج دفاعی شهر باستانی است. این آثار شامل تعدادی از بناهای بزرگ و کوچک است. این بخش دارای تالاری به طول ۱۱ متر و عرض 8.5 متر است.
کلمه کار یا کر در زبان پارسی کهن به معنی مردم جنگاور و جنگجو است. بنابراین میتوان گفت کرکویه به معنی کوی جنگاوران است.
آتشکده تخت رستم – تهران
آتشکده تخت رستم در استان تهران، 20 کیلومتری غرب شهریار در بخش جوفین در نزدیکی روستای قجر روی کوه تخت رستم قرار دارد. این آتشکده در دوران ساسانی و برای انجام مراسم آتش؛ که فقط موبدان زرتشتی بدان راه داشتهاند، ساخته شد. طی سالهای گذشته نیز در دامنه شرقی تخت رستم یک محوطه باستانی در حدود 10 هکتار شناسایی شده است.
آتشکده تخت رستم از دو صفه یا تختگاه تشکیل شده که یکی از این صفهها در قله صخره و دیگری در ارتفاع پایین تر قرار دارد. صفه اول که در فضای آزاد قرار دارد محلی است که روی آن آتش میافروختند و روی صفه دوم مراسم مذهبی انجام میگرفته است. در فاصله 15 متری از تخت گاه پایینی یک بنای گنبدی شکل قرار دارد که احتمالا آتش مقدس را در آن نگه میداشتند.
در قسمت پائین کوه یک سکو و یک بنای کوچک وجود دارد. این بنای کوچک که در 15 متری سکو قرار دارد و تقریبا سالم مانده، سقف کوتاهی دارد؛ فاصله راس گنبد آن تا سطح زمین 238 سانتیمتر بوده و دارای دو مدخل با طاقهایی به سبک معماریهای پیش از اسلام است.
کوه تخت رستم، مخروطی شکلی و از جنس آندزیت و سنگهای آتشفشانی است. به گزارش گروه اینترنتی ایران ناز در دامنه و نوک قله این کوه آثار معماری به صورت تختگاه وجود دارد که با استفاده از مصالحی نظیر سنگ و ملات گچ سنتی ساخته شده است. اثر باستانی آتشکده تخت رستم یکی از آتشکدههای مهم منطقه شهریار استان تهران در دوران ساسانی است و در سال 1316 با شماره 303 به ثبت ملی رسید.
آتشکده سرمسجد – خوزستان
آتشکده یا معبد سرمسجد یکی از مهم ترین مکانهای تاریخی و باستانی استان خوزستان است که در شمال شرقی شهر مسجدسلیمان قرار دارد. آتشکده جاویدان (صفه سرمسجد) بنایی متعلق به قرن هفتم قبل از میلاد است که بنا بر نظر برخی کارشناسان، معماران برای ساخت تخت جمشید از آن الهام گرفتهاند.
نوع معماری این بنا، آتشکده جاویدان اورارتویی است که مهمترین مشخصه آن استفاده نکردن از ملات و گذاشتن سنگ خشک روی سنگ خشک دیگر است.بنا به نوشتههای پروفسور گیرشمن، باستانشناس فرانسوی در کتاب «ایران از آغاز تا اسلام» تخت جمشید نیز با استفاده از همین الگو ساخته شده است.
این معبد که در گذشتههای دور همواره در آن آتشی افروخته بوده مشرف به سفه سرمسجد است که به گفته مورخان مقر حکومتی پارسها بوده است. آتشکده سرمسجد، به دستور یکی از پادشاهان بزرگ هخامنشی ساخته شده و هر کدام از سنگهای بزرگ معدنی به کار رفته در آن 4 تا 5 تن وزن دارد.
محراب آتشکده متعلق به قرن ۷- ۸ قبل از میلاد است که شامل یک سکو به اندازههای ۲۰ در ۲۵ پا میباشد. در بخش شرقی محراب قسمتی که اکنون آتشکده میباشد برای عبادت ایرانیان بنا شده بود. سمت غرب ایران مقدس ویژه خدایان یونانی بوده و در سمت غربی آتشکده 3 معبد برای 3 تن از خدایان قدیم اختصاص داشت که 2 تن از آنان هراکلیوس و آتنا میباشد.
یک پلکان به عرض ۲۵ متر مومنان را به روی صفه نزدیک محل مقدس هدایت می کرد و از آنجا که در پایان مراسم نیایش نبایستی از همان راه که آمدهاند بازگردند یک پلکان دیگر در گوشه دیگر ضلع شرقی برای پایین رفتن ساخته بودند.
به عقیده پروفسور گیرشمن سابقه استقرار یکی از قبایل پارس در مسجدسلیمان به اواخر قرن هشتم قبل از میلاد میرسد. ظروف سفالی، سکههای قدیمی، مجسمههای باستانی و آثار کهنی از این بنای تاریخی بدست آمده است که در موزههای داخل و خارج نگهداری میشوند. آتشکده سرمسجد در سال 1316 و با شماره 300 به فهرست آثار تاریخی ملی و باستانی کشور به ثبت رسیده است.
آتشکده آذرخش – فارس
آتشکده آذرخش یا مسجد سنگی داراب، در جنوب کوه پهنا و در 6 کیلومتری شهرستان داراب، در 111 کیلومتری جنوب شرقی فسا واقع شده و به صورت کامل در دل صخره کوه، کنده شده است.
محققان بر این عقیدهاند که بنای اولیه مسجد سنگی معبدی مربوط به دوره ساسانیان است و در دوره اتابکان فارس، 652 هجری قمری، با تعبیه محراب و تغییراتی، به مسجد تبدیل شده است. بنای مسجد، عبارت از محوطه صلیبی شکلی است که در اطراف آن، دورتادور، رواقی با جرز، ستون و دهانههای طاقدار قرار گرفته است.
پوشش چهار بازوی محوطه صلیبی شکل، به صورت طاق گهوارهای ساخته شده اما پوشش بخش میانی به صورت مربع بریده و فضای روبازی در نظر گرفتهاند و در زیر آن و وسط تالار، حوض 4 گوش کم عمقی ساختهاند. طولانیترین قسمت بنا، طول شرقی غربی است که از در ورودی شروع میشود. ورودیهای آن در سمت جنوب شرقی قرار دارد و فاصله آن از ابتدای درگاه ورودی تا انتهای شمال غربی تقریبا 20 متر است.
طول دو سوی دیگر مسجد که یکی در راستای جنوب غربی و دیگری در امتداد شمال شرقی قرار دارد حدود 18 متر است. به نظر میرسد که کار احداث این بنا با کندن کوه از بالای نورگیر شروع شده و به صورت یک چاه با پلان مربع به پایین رفته است و سپس از 4 سمت دیوارههای چاه، ایوانهای مسجد کنده شدهاند که از نظر زمانی میتواند تاریخ اتمام آن را به یک چهارم کاهش دهد.
این مسجد با پلانی چهار سو (چلیپا)، بنایی اسلامی است، که در کوه پهنا قرار دارد و سیاحان مختلف دیده و تفسیرهای مختلفی درباره آن ارائه داده اند. در قسمت ورودی، یک هشتی به ابعاد 2.78 و 9.60 متر وجود دارد، که البته با انحرافی که در این قسمت بوده، ابعاد آن اندکی متغیر است. دورتادور مسجد را رواقی به عرض 1 تا 1.10 متر همراه با جرزهایی احاطه کرده است، که در سمت محراب مسدود می شوند.
سقفها و جرزها، به جز در راهروهای گردشی اطراف، همگی قوس بیضی شکل نزدیک به جناغی دارند و در واقع همانند طاق آهنگ هستند. اغلب منابع و متون ایرانی که قدمت آنها از دوران قاجار تجاوز نمی کند، مسجد را یک بنای مربوط به دوره ساسانی می دانند که به مسجد تبدیل شده است.
درگاه بیرونی مسجد سنگی، دارای 4.70 متر ارتفاع و 2.15 متر عرض است. نمای بیرونی مسجد سنگی، سردرهای مساجد اسلامی را تداعی می کند، که به صورت ستون ها و در دو طرف ورودی تراشیده شده و متصل به دیوار مسطح بیرونی است.
آتشکده کاریان – فارس
آتشکده کاریان در شهر فیروزآباد در 120 کیلومتری شیراز قرار دارد. این آتشکده در زمان اردشیر بابکان بنا شده و بعد از حمله تازیان آتش آن به عقداى یزد متقل شده و تا ۷۰۰ سال در آنجا از آن نگهدارى میشد.
پس از آن به اردکان یزد جا به جا میشود و سال ۱۳۱۸ شمسی به آتشکده شهر یزد برده میشود که هنوز نیز کماکان در آن محل افروخته میباشد. مکان آن در شهر فیروز آباد یا اردشیر خره یا اردشیر خوره در 120 کیلومتری جنوب شیراز است و کاخ بزرگ آن که توسط شاهنشاه اردشیر بابکان ساخته شده بود هم اکنون فرو ریخته است.
آتشکده کاریان یا آذرفرنبغ در روستای کاریان از توابع بخش جویم میباشد که سالیان بسیار قبل پس ازساخته شدن کاخ اردشیر به دستور اردشیر بزرگ پادشاه آن زمان باید آتشی مقدس در آن افروخته میشد وآنها این آتش را از آتشکده آذرفرنبغ واقع در روستای کاریان به آنجا بردن و از آن زمان به بعد کاخ اردشیر به آتشکده کاریان معروف شد.
نقشه اصلی این آتشکده به شکل ذوزنقه بوده که اضلاع جلویی آن در حدود ۵ متر عرض و ۷ متر ارتفاع دارند. در جلو این ضلع سکویی به ارتفاع 1.5 متر از سطح زمین واقع شدهاست. برفراز این سکو در ارتفاع ۳متری روی دیواره حفرهای مثلثی شکل وجود دارد. مصالح به کار رفته در دیواره این آتشکده آجر و گل میباشد. روی صفهٔ آتشکده آثاری از راهرو و اتاق دیده میشود که به درون فرو ریختهاست.
این آتشکده یکی از بزرگترین و مهمترین آتشکدههای زمان ساسانیان بوده و یکی از مهمترین آتشهای سه گانه زردشتی که مختص موبدان بوده، در آن جا میسوختهاست. ساسان جد اردشیر بابکان تولیت این آتشکده را بر عهده داشته و ساسانیان همواره علاقه خاصی به این آتشکده داشتهاند. اردشیر به همین جهت نام شهر را ارتخشر خوره ( ارت خشتر) نامید که به معنی شهر شکوه و جلال اردشیر است.
آتشکده آذرگشسب – آذربایجانغربی
آتشکده آذرگشسب از مشهورترین و بزرگترین آتشکدههای فلات ایران است که در آذربایجان غربی در 49 کیلومتری شمال شرق شهر تکاب قرار دارد. آذرگشنسب به معنی آتش اسب نر است و بر پایه افسانههای ایرانی دلیل نام گذاری این است که کیخسرو به هنگام گشودن بهمن دژ در نیم روز با تیرگی شبانه که دیوان با جادوی خود پدید آورده بودند، روبرو شد.
آنگاه آتشی بر یال اسب وی فرود آمد و جهان را دیگر باره روشن کرد و کیخسرو پس از پیروزی و گشودن بهمن دژ، به پاس این یاوری اهورایی، آتش فرود آمده را آنجا بنشاند و آن آتش و جایگاه به نام آتش اسب نر (گشسب یا گشنسب) نامیده شد.
آتشکده آذرگشسب در ضلع شمالی دریاچه قرار گرفته و دارای نمایی چهارطاقی است که درون آن محراب آتش قرار گرفته و راهروهای مخصوص مراسم عبادی اطرافش را فراگرفتهاند. در سمت راست چهارطاقی دومین اتاق مهم این آتشکده قرار گرفته که در آن آتش را وقتی برای نیایش در معرض دید نبود، شعلهور حفظ میکردند.
در ضلع شمال غربی، ایوان بلند و شکوهمند ساسانی معروف به ایوان خسرو که از آجر قرمز و ملات ساروج ساخته شده قرار دارد که تنها دیوارهای باقی مانده هنوز به عنوان شاخص این مجموعه تلقی میشود.این ایوان بلند که برای اقامت پادشاهان ساسانی در زمان اجرای مراسم زیارت آتشکده آذرگشسب، بارعام احداث شده است و به احتمال زیاد تاریخ ساخت آن مربوط به خسرو اول معروف به انوشیروان است.
بر بالای این تپه دریاچهای با عمق بیش از 60 متر و قطر حدود 100 متر قرار دارد. آب دریاچه توسط چشمهای جوشان در کف آن تامین میشود و مملو از آهک و فاقد هرگونه موجود زنده است.
آتشکده آذربرزینمهر – خراسان رضوی
در میان ارتفاعات شمالی منطقه ای در ۳۰ کیلومتری شمال سبزوار بنای بر جای مانده از یک مجموعه معماری متعلق به دوره باستان قرار دارد. این آتشکده از جاذبه های داورزن، در ارتفاع ۲۰۶۱ متری از سطح دریا و در کوهستان ریوند بین شاهرود، سبزوار و در حوالی روستای فشتنق قرار دارد.
آشنایی با آتشکده اردشیر – فارس
آتشکده اردشیر در خرابههای شهر استخر استان فارس قرار دارد که نام دیگر آن آتشکده آناهیتا یا ناهید میباشد. چون اردشیر بابکان بنیانگذار سلسله ساسانی از خانواده موبدان بزرگ بود به همین دلیل این آتشکده را به شادمانی برقراری سلسله جدیدش در ایران ساخت.
آتشکده اردشیر نخستین بنای طاقدار سبک ایرانی است که از دوران ساسانی به جا مانده و در فیروز آباد استان فارس قرار دارد.
در تاریخ بلعمی و طبری آمده است که چون یزدگرد سوم نوه خسروپرویز بوده است پس بزرگان ایران او را به مقام پادشاهی رسانند و در آتشکده اردشیر استخر تاج شاهنشاهی را بر سر وی گذاشتند و سپس او را به پایتخت ایران در بغداد تیسپون فرستادند.
این بنا با طول 116 متر و عرض 55 متر یکی از کاخهای ییلاقی اردشیر به شمار میرود که از سنگ پاره و ملاط گچ ساخته شده و نمای آن از شمال به چشمه جوشان ورودی موسوم به برم پیر (قمپ و خنب) که آب زلالی از آن میجوشد و جاری میشود و از جنوب به دیوار باره بلندی است که آتشکده اصلی در آن جهت و بیرون از کاخ ساخته شده است.
از ورودی شمالی بعد از ایوانی به طول 28 و عرض 14 متر با سقف گهوارهای به تالار میانی مربع شکل و گنبدواری به ابعاد 14×14 وارتفاع بین 25-21 متر وصل میشود و از تالار میانی به دو تالار قرنیه در شرق و غرب اتصال دارد و هر تالار با راهروهای جداگانه به بخشهای دیگر کاخ راه دارند.
راهرو تالار غربی به پلکان طبقه دوم کاخ منتهی میشود. ایوان جنوبی بیشتر به اتاقهای چهار جانب کاخ که به نظر جمعی از کارشناسان مهمانسرای کاخ بوده و به ورودی جـنـوبـی باز میشود.
گچ بری و تزئینات تالارها بسیار زیبا و با شکو شبیه کاخ تچر، تخت جمشید میباشد و زیربنای کاخ با چشمه جوشان 8500 متر مربع است. آتشکده اردشیر بیرون از کاخ اردشیر ساخته شده است.
آتشکده دارابگرد – فارس
آتشکده دارابگرد به فرمان اشو زرتشت ساخته شد. زرتشت به یستاف شاه فرمان داد تا آتش مقدس جمشید شاه را که مورد احترام وی بوده است بیاورند. یستاف شاه این آتش را در خوارزم پیدا کرد و به دارابجرد فارس آورد و اطرف آن را شهر زیبایی ساخت.
این آتشکده در سال 332 هجری قمری به نام آتشکده آذر جوی نامیده میشده است. شهر قدیم دارابگرد دردوران هخامنشیان منطقهای آباد و پررونق بودهاست. ظاهراً این منطقه درآغاز تحت حکومت آریامنه قرار داشتهاست. در دوران سلوکیان و اشکانیان ولایت دارابگرد دارای حکومت نیمه مستقلی بوده که پادشاهان آن از حاکم پارس اطاعت میکردهاند.